دونقطه، نشانهٔ شرح و بیان است. معمولاً هرجا بخواهیم مطلبی گفتنی را بیان کنیم، آن را با دونقطه نشان می‌دهیم. در این نوشته با ما همراه باشید تا کاربردهای اصلی و ضمیمه‌ای دونقطه را بررسی کنیم.
۱. پیش از نقل‌قول مستقیم
نقل‌قول‌های مستقیم را با دونقطه و گیومه می‌آوریم.
یکی از بیمارانم اظهارنظر خنده‌‌داری می‌کرد: «سرطان، روان‌رنجوری را درمان می‌کند.»
(اروین یالوم، خیره به خورشید نگریستن)
پدرش به او چنین گفته بود: «من فقیر و ناکام می‌میرم؛ ولی همۀ امیدم به تو است. شاید تو بتوانی آنچه را که زندگی به من نداده است، از او بگیری!»
(اینیاتسیو سیلونه، نان و شراب)
نقل‌قول‌های غیرمستقیم را بدون هیچ علامتی ذکر می‌کنیم. این نوع نقل‌قول‌ها بازگویِ واژه‌به‌واژۀ صحبت‌ها نیستند و بیشتر انتقال‌دهندهٔ مضمون یک گفته هستند؛ از همین رو بدون دونقطه و گیومه آورده می‌شوند.
دلش برای ماهی بزرگی که صید کرده بود سوخت. با خود گفت که این ماهی، ماهی عالی و عجیبی است و می‌داند که من چقدر پیرم.
(ارنست همینگوی، پیرمرد و دریا)
۲. پیش از برشمردنی‌های تفکیک‌شده
پیش از نشان‌دادن فهرست‌ها یا برشمردنی‌هایی که از هم تفکیک شده‌اند، دونقطه می‌گذاریم.
شاعران فارسی سدۀ سوم هجری قمری عبارت‌اند از:
۱. ابواسحاق جویباری؛
۲. ابوحفص سغدی؛
۳. ابوزراعه معمری.
۳. اجمال و تفصیل
زمانی که گذاره‌ای کلی بیان می‌کنیم و بلافاصله برای آن توضیح یا تفصیلی می‌آوریم، از دونقطه استفاده می‌کنیم.
(عمق) تا ریشه بکاوید: قدرت ذهن شما در این است که وقتی با مسئله‌ای روبه‌رو می‌شوید، عمیق‌تر و عمیق‌تر آن را بشکافید تا به چیزی ساده و ریشه‌ای برسید.
(رابرت گرین، قانون پنجاهم)
هنگام زلزله بهتر است چند نکته را رعایت کنیم: آرامش خود را حفظ کنیم؛ از آسانسور استفاده نکنیم؛ به‌سمت در خروجی هجوم نبریم.
۴. ارجاع‌دهی
معمولاً پس از نام شهر ذکر می‌شود.
آل‌احمد، جلال، ۱۳۶۹، مدیر مدرسه، قم: کتاب سعدی.
بابایی، رضا، ۱۳۹۴، بهتر بنویسیم، چ۳، قم: ادیان.
۵. گفت‌وگوهای داستانیِ متوالی
در گفت‌وگوهای داستانی پس از نام گوینده‌ها بلافاصله دونقطه می‌آوریم و گیومه را حذف می‌کنیم.
یان: ما اینجا دنبال خوشحالی و خوشبختی نیومدیم. خوشبختی! خوشحالی! ما اینا رو داریم.
ماریا: (با حرارت) پس چرا به همین قانع نباشیم؟
یان: خوشحالی و‌خوشبختی همه‌چیز نیست و آدم‌ها وظیفه‌هاشون رو هم دارن. وظیفهٔ من اینه که دوباره مادرم رو پیدا کنم، سرزمین مادری‌ام رو…
(آلبر کامو، سوءتفاهم)
۶. معنای واژه‌ها
پس از واژه دونقطه می‌گذاریم و معنای واژه را مستقیماً می‌آوریم. پس از دونقطه از واژه‌هایی همچون «یعنی و به‌معنای» استفاده نمی‌کنیم.
تفحص: پژوهش
استحضار: یادآوری‌کردن
نکته‌ها و ریزه‌کاری‌های دونقطه
- پس از عنوان‌ها دونقطه نمی‌گذاریم.
- علامت دونقطه بی‌فاصله از واژه قبلی و فاصله‌دار با واژهٔ بعدی می‌آید.