ضمیرها جانشین اسم یا گروه اسمیاند و نقش آنها را میپذیرند. این ضمیرها انواع متعددی دارند و بسته به نوعشان ممکن است صورتهای نوشتاری گوناگونی نیز داشته باشند. در این مطلب به ضمیرهای ملکی و مفعولی میپردازیم که دستورنویسان فارسی اخیراً آنها را ضمیر شخصی متصل/ پیوسته خطاب کردهاند.
صیغهها و ساختهای ضمیرهای شخصی متصل، شِشگانهاند و میتوانید آنها را در جدول زیر ببینید:
ــَم | ــِمان (مان) |
ــَت | ــِتان (تان) |
ــَش | ــِشان (شان) |
درستنویسی ضمیرهای ملکی و مفعولی در زبان فارسی
این ضمیرهای ششگانه به انتهای واژه میچسبند و سیاقِ چسبیدن آنها از هر واژه تا واژهای دیگر متفاوت است. اگر در نوشتن ضمیرهای ملکی و مفعولی بیگدار به آب بزنیم و طبق قاعده عمل نکنیم، متنی نایکدست و بدترکیب خواهیم داشت.
برای یادگرفتن اصولی املای پیوستنِ ضمیرهای شخصی متصل، قاعدههایی ساده وجود دارد که بر اساس هیکل واژهها و بافت آواییشان به دست آمدهاند. اگر یادشان بگیرید، دیگر آنها را با وصلهٔ ناجور و املای نادرست به واژهها نمیدوزید. در ادامه این قاعدهها را پلهپله بررسی میکنیم.
نخستین قاعده دربارۀ واژههایی است که با حرفها و آواهای زیر پایان مییابند:
۱. همخوان جدا (صامت منفصل؛ مانند د، ر، ز و…)
۲. همخوان پیوسته یا چسبیده (صامت متصل؛ مانند ب، ش، ل و…)
همخوانها همان صامتها هستند که به حروف بیصدا مشهورند. درواقع آنها هنگام نواختهشدن از اندامهای گویایی به مانع برخورد میکنند و نمیتوانند بهتنهایی بیان شوند. نمونهای از همخوانها: «پ، ر، ک، ن، ه و دیگر»
۳. واکهٔ آمیخته (مصوت مرکب؛ مانند /ow/ در /رهرو/)
واکهها، هم به حروف صدادار مشهورند و هم مصوت نامیده میشوند. در زبان فارسی واکهها بر همخوانها سوارند و همخوانها به کمک آنها ادا میشوند. هر واکه هنگام برآمدن از حنجره، آزادانه و بیمانع مسیرش را طی میکند و بیان واکهها حنجره را لگدکوب نمیکنند. کلاً شِش واکه داریم: «ـــَــ، ـــِـــ، ـــُــ، آ، او، ای»
همخوان جدا و همخوان پیوسته و واکۀ آمیخته را هنگام اتصال با ضمیرهای ملکی و مفعولی، پیوسته مینویسیم؛ بیفاصله، بیواسطه و مستقیم. جدانویسی یا نیمجدانویسی ضمیرهای ملکی و مفعولی در همراهی با این حروف نادرست است. نمونههایی از آنها را بررسی میکنیم:
اتصال ضمیرهای شخصی به کتاب (پایانیافته با همخوان چسبیده)
کتابم (کتابام، کتابم و… نادرستاند) | کتابمان (کتابامان، کتابمان و… نادرستاند) |
کتابت (کتابات، کتابت و… نادرستاند) | کتابتان (کتاباتان، کتابتان و… نادرستاند) |
کتابش (کتاباش، کتابش و… نادرستاند) | کتابشان (کتاباشان، کتابشان و… نادرستاند) |
اتصال ضمیرهای شخصی به برادر (پایانیافته با همخوان جدا)
برادرم (برادرام، برادر م و… نادرستاند) | برادرمان (برادرامان، برادر مان و… نادرستاند) |
برادرت (برادرات، برادر ت و… نادرستاند) | برادرتان (برادراتان، برادر تان و… نادرستاند) |
برادرش (برادراش، برادر ش و… نادرستاند) | برادرشان (برادراشان، برادر شان و… نادرستاند) |
خیلی نادر است که واکههای آمیخته را در پایان واژهها ببینیم؛ مثلاً «و» با صدایی نظیر آنچه در جو میشنویم. واکههای آمیخته و ضمیرهای شخصی، پشتبهپشتِ هم متصل میشوند و حرفهایی مانند «الف و ی» نباید مانع پیوستگی آنها شوند؛ نمونه:
اتصال ضمیرهای شخصی به رهرو (پایانیافته با واکۀ آمیخته)
رهروم (رهروام، رهرویم، رهرو م و… نادرست است) | رهرومان (رهروامان، رهرویمان، رهرو مان و… نادرست است) |
رهروت (رهروات، رهرویت، رهرو ت و… نادرست است) | رهروتان (رهرواتان، رهرویتان، رهرو تان و… نادرست است) |
رهروش (رهرواش، رهرویش، رهرو ش و… نادرست است) | رهروشان (رهرواشان، رهرویشان، رهرو شان و… نادرست است) |
دومین بخش دربارۀ واژههایی است که با حرفها و آواهای زیر پایان مییابند:
۱. واکهٔ سادهٔ /â/ در واژههایی مانند /پا/
۲. واکهٔ سادهٔ /u/ در واژههایی مانند /عمو/
واژههای پایانیافته با واکۀ سادۀ /â/ (با صدای «آ») یا واکۀ سادۀ /u/ (صدای «او» در واژه عمو) با پادرمیانیِ ی میانجی به ضمیرهای ملکی میچسبند؛ نمونه:
اتصال ضمیرهای شخصی به صدا (پایانیافته با واکۀ سادۀ آ)
صدایم (صدام، صدایام، صدایم و… نادرست است) | صدایمان (صدامان، صدایمان، صدایمان و… نادرست است) |
صدایت (صدات، صدایات، صدایت و… نادرست است) | صدایتان (صداتان، صدایاتان، صدایتان و… نادرست است) |
صدایش (صداش، صدایاش، صدایش و… نادرست است) | صدایشان (صداشان، صدایاشان، صدایشان و… نادرست است) |
اتصال ضمیرهای شخصی به فردا (پایانیافته با واکۀ سادۀ آ)
فردایم (فردام، فردایام، فردایم و… نادرست است) | فردایمان (فردامان، فردایمان، فردایمان و… نادرست است) |
فردایت (فردات، فردایات، فردایت و… نادرست است) | فردایتان (فرداتان، فردایاتان، فردایتان و… نادرست است) |
فردایش (فرداش، فردایاش، فردایش و… نادرست است) | فردایشان (فرداشان، فردایاشان، فردایشان و… نادرست است) |
اتصال ضمیرهای شخصی به گلو (پایانیافته با واکۀ سادۀ او)
گلویم (گلوم، گلویام، گلویم و… نادرست است) | گلویمان (گلومان، گلویمان، گلویمان و… نادرست است) |
گلویت (گلوت، گلویات، گلویت و… نادرست است) | گلویتان (گلوتان، گلویاتان، گلویتان و… نادرست است) |
گلویش (گلوش، گلویاش، گلویش و… نادرست است) | گلویشان (گلوشان، گلویاشان، گلویشان و… نادرست است) |
اتصال ضمیرهای شخصی به رو (پایانیافته با واکۀ سادۀ او)
رویم (روم، رویام، رویم و… نادرست است) | رویمان (رومان، رویمان، رویمان و… نادرست است) |
رویت (روت، رویات، رویت و… نادرست است) | رویتان (روتان، رویاتان، رویتان و… نادرست است) |
رویش (روش، رویاش، رویش و… نادرست است) | رویشان (روشان، رویاشان، رویشان و… نادرست است) |
سومین بخش دربارۀ واژههایی است که با آواهای زیر پایان مییابند:
۱. ه غیرملفوظ / ــِ/ در واژههایی مانند /خانه/
۲. واکهٔ آمیختهٔ «اِی» /ey/ در واژههایی مانند /پِی/
۳. واکهٔ سادهٔ «ای» /i/ در واژههایی مانند /کشتی/
۴. واکهٔ سادهٔ «ــُـ» /o/ در واژههایی مانند /رادیو/
قاعدۀ وصلشدن چنین آواهایی به ضمیرهای شخصی متصل، از این روست:
- اگر ضمیر ملکی یا مفعولی مفرد باشد: واژه + «ا» + ضمیرهای ملکی مفرد
- اگر ضمیر ملکی یا مفعولی جمع باشد: واژه + ضمیرهای ملکی جمع
نمونه:
اتصال ضمیرهای شخصی به خانه (پایانیافته با ه غیرملفوظ)
خانهام (خانه ام، خانهم و… نادرست است) | خانهمان (خانهامان، خانه مان و… نادرست است) |
خانهات (خانه ات، خانهم و… نادرست است) | خانهتان (خانهاتان، خانه تان و… نادرست است) |
خانهاش (خانه اش، خانهش و… نادرست است) | خانهشان (خانهاشن، خانه تان و… نادرست است) |
اتصال ضمیرهای شخصی به پی (پایانیافته با واکۀ آمیختۀ اِی)
پیام (پی ام، پیم و… نادرست است) | پیمان (پیامان، پی مان و… نادرست است) |
پیات (پی ات، پیم و… نادرست است) | پیتان (پیاتان، پی تان و… نادرست است) |
پیاش (پی اش، پیش و… نادرست است) | پیشان (پیاشن، پی تان و… نادرست است) |
اتصال ضمیرهای شخصی به کشتی (پایانیافته با واکۀ سادۀ ای)
کشتیام (کشتیم، کشتی ام، کشتیم و… نادرست است) | کشتیمان (کشتیمان، کشتیامان، کشتی مان و… نادرست است) |
کشتیات (کشتیت، کشتی ات، کشتیم و… نادرست است) | کشتیتان (کشتیتان، کشتیاتان، کشتی تان و… نادرست است) |
کشتیاش (کشتیش، کشتی اش، کشتیش و… نادرست است) | کشتیشان (کشتیشان، کشتیاشن، کشتی تان و… نادرست است) |
اتصال ضمیرهای شخصی به رادیو (پایانیافته با واکۀ سادۀ ــُــ)
رادیوام (رادیو ام، رادیوم، رادیویتان و… نادرست است) | رادیومان (رادیوامان، رادیو مان، رادیویمان و… نادرست است) |
رادیوات (رادیو ات، رادیوت، رادیویت و… نادرست است) | رادیوتان (رادیواتان، رادیو تان، رادیویتان و… نادرست است) |
رادیواش (رادیو اش، رادیوش، رادیویش و… نادرست است) | رادیوشان (رادیواشان، رادیو تان، رادیویشان و… نادرست است) |
با استفاده از این قاعدهها میتوانید هر واژهای را به ضمیر ملکی و مفعولی متصل کنید؛ طوری که مهر تأیید دستورخط فرهنگستان را داشته باشد. البته شاید در داستانها و نوشتهها به «بابام»، «رادیوش»، «زندگیم» و از این قبیل برخورد کرده باشید. در ادبیات داستانی و نوشتار محاورهای، گاهی صورت نوشتاری ضمیرهای شخصی متصلْ با فارسی معیار متفاوت است.
هدیۀ ویراویراست
در پایان این نوشته شما را به خواندن گزینگویهای دلپذیر از شیخ شهابالدین سهروردی دعوت میکنیم:
ای برادران حقیقت، خویشتن همچنان فراگیرید (=فرض کنید) که خارپشتْ باطنهای خویشتن را به صحرا آورَد و ظاهرهای خود پنهان کند که بهخدای که باطن شما آشکار است و ظاهر شما پوشیده.