گاهی یک واژه یا ترکیب یا حتی یک نشانۀ نگارشی ریز می‌تواند سرنوشت متنی را به‌کلی عوض کند. ویرایش همین ریزه‌کاری‌هایی را می‌پاید که در نوشته درشت‌نمایی می‌کنند؛ مثلاً به اهمیت جای‌گذاری نشانه‌های نگارشی در این جمله‌ها نگاه کنید:
من عاشق ساززدن، خانواده‌ام، دوستانم و استفادۀ درست از کاما هستم.
من عاشق ساز، زدن خانواده‌ام، دوستانم و استفادۀ درست از کاما هستم.
ویرایش چیست؟ ویراستار کیست؟
به‌دلیل تفاوت دیدگاه‌ها نمی‌توانیم تعریفی واحد برای ویرایش دست‌وپا کنیم. به‌همین‌خاطر برای درک چیستی ویرایش به صاحب‌نظران رجوع می‌کنیم که هرکدام تصویر ویرایش را از دورنمای ذهنیِ خودشان ترسیم کرده‌اند:
- ویرایش یا ویراستاری عبارت است از پیراستن نوشته از نارسایی‌ها و خطاهای علمی یا زبانی و تنظیم مباحث آن برحسب مبانی منطقی و اصلاح خطاهای واژگانی و دستوری بر اساس معیارهای زبان در تشخیص درست از نادرست، به‌طوری که نوشته پس از ویرایش هیچ‌گونه خطای علمی یا زبانی و هیچ‌گونه بی‌‌نظمی و آشفتگی و نارسایی نداشته باشد و هیچ نکته‌ای که خلاف معیارهای پذیرفته‌شدهٔ آن زبان است، در آن مشاهده نشود (غلامرضا، ارژنگ، ۱۳۹۴، ویرایش زبانی، تهران: قطره).
- ویرایش در اصطلاح، به مجموعهٔ فعالیت‌های علمی و هنری گفته می‌شود که در نتیجۀ آن، متن کتاب یا مقاله یا گزارش و به‌طور کلی هر پیام و خبری برای مخاطب، ساده، روان، قابل‌درک و پذیرفتنی‌تر شود (نیکوبخت، ناصر، 1393 مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، تهران: چشمه).
- · «ویرایش» از مصدر «ویراستن» است. پیشوند (vi) به‌معنای دور از هم و جدا و (razis) به‌معنای نظم و ترتیب و دربرگیرندۀ معنای دو مصدر «پیراستن» و «آراستن» است. معادل انگلیسی و عربی آن (edit) و «تحریر» است (ذوالفقاری، حسن، ۱۳۹۸، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، تهران: نشر علم).
کمال مطلوب این است که هرکس دست به قلم می‌برد، به درست‌نویسی و قواعد زبان فارسی مسلط باشد؛ اما همه دانش کافی دربارۀ زبان معیار و بهینه‌نوشتن ندارند. گذشته از این هرچقدر هم حواس‌جمعی به خرج دهیم، خطاها روزنه‌ای برای ورود به نوشته پیدا می‌کنند که زدودن آن‌ها در فرآیند ویرایش رخ می‌دهد. اشتباهات تایپی از این دسته خطاهای سهوی هستند که ممکن است با چندین‌بار خواندن متن هم از آن‌ها گذر کنیم؛ اما چشم تیز و نکته‌بین یک ویراستار آن‌ها را شناسایی می‌کند. تصور عامه از یک ویراستار، معلم املاست؛ یعنی غلط‌گیری املای واژه‌ها. البته این یکی از وظایف مهم ویراستار است که غلط‌های املایی را اصلاح کند و ظاهر متن را خوش‌برورو کند، اما ویرایش خیلی گسترده‌تر از رسیدن به ظاهر متن است.
گونه‌های ویرایش و انواع ویراستار
ویرایش در سطوح متفاوتی از نوشته انجام می‌شود. هرکدام از گونه‌های ویرایش به لایه‌های متفاوتی از نوشته رخنه می‌کنند و در همان لایه به متن می‌پردازند. همراه با گونه‌های ویرایش، انواع ویراستاری پدید می‌آید که در ادامه وظیفۀ آن‌ها را بررسی می‌کنیم:
۱. ویرایش صوری یا فنی (ظاهری)
ویرایش صوری که به آن ویرایش فنی یا ظاهری هم می‌گویند، روساخت متن را چکش‌کاری می‌کند. روساخت متن، جلوۀ ظاهری متن در چشم خواننده است. خیلی اوقات چشم‌نواز کردن متن، کشش به خواندنش را بیشتر می‌کند. ویرایش صوری منجر می‌شود که چینش واژه‌ها با اولین نگاه در چشم خواننده برقصد. همین جذابیت در نگاه اول باعث می‌شود او ناخودآگاه نوشته را باکیفیت بداند. بخشی از وظایف ویراستار صوری:
۱. یکدست‌کردن رسم‌الخط، فاصله‌ها و نیم‌فاصله‌ها؛
۲. اصلاح غلط‌های املایی؛
۳. نشانه‌گذاری متن و اصلاح علائم نگارشی؛
۴. سامان‌دهی اعراب‌گذاری، عددنویسی، فرمول‌نویسی و ازاین‌قبیل؛
۵. سامان‌دهی بندها؛
۶. بررسی حدود نقل‌قول‌ها، ارجاعات، درستی مآخذ و پانوشت‌ها؛
۷. تنظیمات متن مثل کنترل اندازه و قلم نوشته، حاشیۀ بندها، حاشیۀ صفحه‌ها، فاصلۀ خط‌ها و مانند آن؛
۸. تنظیمات استخوان‌بندی متن، شامل جدول‌ها، فهرست مطالب، واژه‌نامه، نمودار‌ها، عکس‌ها، عنوان‌ها و سرصفحه‌ها و پاورقی‌ها.
مثال‌هایی از ویرایش صوری:
۱.۱. ناویراسته: در گوشه‌ای از ذهن‌ام در فضایی آزاد و رها واژه‌ی «صداقت» نهاده شده بود که پیوسته به آن می‌اندیشیدم.
ویراسته: در گوشه‌ای از ذهنم در فضایی آزاد و رها واژهٔ «صداقت» نهاده شده بود که پیوسته به آن می‌اندیشیدم.
۱.۲. ناویراسته: یک شبانه روز تنها 24 ساعت است، اما بعضی وقت‌ها مسؤلیت‌های کاری و شخصی ما آنقدر زیاد و در هم تنیده می‌شوند که از صبح تا شب مثل یک همستر کوشا روی چرخ می‌دویم.
ویراسته: یک شبانه‌روز تنها ۲۴ ساعت است؛ اما بعضی وقت‌ها مسئولیت‌های کاری و شخصی ما آنقدر زیاد و درهم‌تنیده می‌شوند که از صبح تا شب مثل یک همستر کوشا روی چرخ می‌دویم.
۲. ویرایش زبانی (ساختاری)
برخلاف ویرایش صوری که با ظاهر متن سروکار دارد، ویرایش زبانی با روح و درون‌ساخت متن درگیر است. ویراستار زبانی، جانِ متن را روشن و خالص‌تر می‌کند. متنی که ویرایش زبانی شده باشد، وقار دارد، از خطا به دور است و هم‌زمان مسیر انتقال معنی به خواننده را سریع‌تر می‌کند.
متنی که ویرایش زبانی نشده باشد، خواننده را سرافکنده می‌کند. او نوشته را می‌خواند و نمی‌فهمد، دوباره می‌خواند و نمی‌فهمد، چندباره می‌خواند و شاید کمی بفهمد؛ برای همین فکر می‌کند نادان است. نوشته‌ای که هوشمندانه باشد، معنا را هوشمندانه انتقال می‌دهد و به خواننده هم احساس هوشمندی می‌دهد. ویراستاری که متن را ویرایش زبانی می‌کند، این هوشمندی را در ساختار جمله‌ها معماری می‌کند. بخشی از وظایف ویراستار زبانی:
۱. رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله‌بندی؛
۲. نزدیک‌کردن زبان نوشته به زبان معیار و یکدست‌کردن متن؛
۳. اصلاح عامیانه‌نویسی‌ها، مبهم‌نویسی‌ها، کژتابی‌ها و عبارت‌های نارسا؛
۴. حذف تکرارهای بی‌دلیل در متن؛
۵. کوتاه‌کردن جمله‌های طولانی؛
۶. ساده‌کردن و روان‌کردن جمله‌های متن؛
۷. گزینش برابرنهاد‌های مناسب برای واژه‌های غیرفارسی؛
۸. رفع خطاهای آوایی ناشی از هم‌نشینی واژه‌ها.
مثال‌هایی از ویرایش زبانی:
۲.۱. ناویراسته: در حال حاضر(۱) سیصد شمشیرساز فعال در ژاپن باقی مانده‌اند، اما تنها سی نفر از آن‌ها با این کار امرار‌معاش می‌کنند. شاگردهای این شمشیرسازان، که اغلب کهن‌سال هستند(۲)، این هنر باستانی را به نسل بعدی انتقال می‌دهند.
حالا خطاهای نوشته را جداگانه بررسی می‌کنیم:
در (۱) به‌جای ترکیب طولانی و بدریخت «در حال حاضر» از «هم‌اکنون» که زیباتر و کوتاه‌تر است، استفاده می‌کنیم.
در (۲) مشخص نیست که شاگردها اغلب کهن‌سال هستند یا خود شمشیرسازها!
ویراسته: هم‌اکنون سیصد شمشیرساز فعال در ژاپن باقی مانده‌اند، اما تنها سی نفر از آن‌ها با این امرار‌معاش می‌کنند. شمشیرسازان که اغلب کهن سال هستند، شاگردانی دارند که این هنر باستانی را به نسل بعدی انتقال می‌دهند.
۲.۲. ناویراسته: اگر از آن دست افرادِ اهل سفر هستید که هر فرصتی را برای سفر کردن غنیمت می‌شمارند، یا اگر هم نه، از آن دسته آدم‌هایی هستید که مدت‌ها است هوس سفر کرده‌اید، با من در این مقاله همراه باشید که نکات و خبرهای خوبی برای داشتن یک سفر اقتصادی و کم‌هزینه برای شما دارم.
نویسنده در جملهٔ اول آنقدر درازنویسی کرده است که میانه‌های جمله، ذهنمان سرگیجه می‌گیرد. از آفت‌های درازنویسی دیریابشدن مفهوم جمله است؛ طوری که برای فهمیدن آن باید حتماً چندین بار بخوانیمش. حالا جملۀ زیر را که ویرایش زبانی شده است، بخوانید. حتماً ذهنتان که از جملۀ قبلی آشفته شده بود، از شما تشکر خواهد کرد.
ویراسته: اگر اهل سفر هستید و هر فرصتی را برای سفرکردن غنیمت می‌شمارید یا اگر مدت‌هاست هوس سفر کرده اید، در این مقاله همراه من باشید که نکات خوبی برای یک سفر اقتصادی برای شما دارم.
۲.۳. ناویراسته: من که کمالات ایشان را دیدم، وی را دعوت، پذیرایی، با او سخن و چای نوشیدیم.
جملۀ قبلی بااینکه تقریباً مفهوم است، حس غریبگی به ما می‌دهد و انگار یک‌جور شلختگی درونش دارد. این نتیجهٔ حذف فعل‌ها بدون قرینه است. جملهٔ زیر، ویرایش زبانی شده است و به‌جای شلختگی حس آشنایی می‌دهد.
ویراسته: من که کمالات ایشان را دیدم، وی را دعوت و از او پذیرایی کردم، با او سخن گفتم و چای نوشیدیم.
۳. ویرایش محتوایی، تخصصی یا علمی
ویرایش محتوایی کارش داوری متن است و به‌تبع آن ویراستارش باید صلاحیت داوری داشته باشد. ویراستاری صلاحیت داوری متن را دارد که خودش درزمینهٔ آن متن متخصص باشد. به همین دلیل به ویرایش محتوایی، ویرایش تخصصی یا علمی هم گفته می‌شود. ویراستار محتوایی با توجه به داوری‌اش، متن را جراحی می‌کند و چارچوب نظریِ متن را چِفت می‌کند. بخشی از وظایف ویراستار محتوایی:
۱. حذف، کاهش، خلاصه‌سازی مطالب تکراری، مبتذل، نامستند، نامتعارف، سست و بی‌اعتبار؛
۲. جابه‌جایی و تنظیم مطالب برای یکپارچگی بیشتر متن و کاهش گسستگی‌هایش؛
۳. توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری دربارۀ متن در پانوشت؛
۴. اصلاح و تعدیل مطالب مشکوک، زمینه‌سازی برای نتیجه‌گیری‌های ناگهانی؛
۵. افزایش برخی نکات فراموش‌شده، مهم یا حساسی که از متن جا افتاده‌اند؛
۷. بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلمی؛
۸. برقراری نظم و ترتیب و اسلوب در متن‌های آشفته، چندگونگی اصطلاحات، ترتیب فهرست‌ها.
مثال‌هایی از ویرایش محتوایی:
۳.۱. ناویراسته: در جنگ چالدران، صدای پای سپاه ۱۰۰ هزار نفری عثمانی‌ها بسیار بلند بود، اما آنقدر ترسناک نبود که سپاه ۴۰ هزار تنی قزلباشان با تانک‌هایشان ترس به دل خود راه دهند.
ویراستار محتوایی باید بر این آگاه باشد که جنگ چالدران در زمان صفویان بوده و تانک هنوز پایش به عرصه جنگ‌ها باز نشده بود. احمد سمیعی در کتاب «آیین نگارش و ویرایش» این نوع تناقض‌ها را زمان آشوبی خوانده است.
۳.۲. در شاهنامه فردوسی، حتی یک واژهٔ ناپارسی به‌کار نرفته است و بهتر است ما هم بکوشیم در نوشته‌هایمان واژه‌های پارسی سره به کار ببریم.
ویراستار محتواییِ آگاه و حواس‌جمع بدون کارآگاهی و دلیل‌یابی، گفته‌های کلیشه‌ای مثل «در شاهنامه فردوسی، حتی یک واژهٔ ناپارسی به‌کار نرفته است» را تأیید نمی‌کند.
بااینکه ویرایش علمی است که تا حدی سلیقه در آن تأثیرگذار است، اما ویراستار باید وظایف خود را بشناسد و نباید الله‌بختکی متن را شخم بزند. برای همین در گردآوری درون‌مایۀ این نوشته که بررسی انواع ویرایش و وظایف ویراستاران بود، از کتاب‌های صاحب‌نظران ویرایش و درست‌نویسی مطالبی غرض گرفتیم.
یک ویراستار شایسته باید همیشه بقچۀ دانش خودش را پرتر کند؛ پس توصیه می‌کنیم برای آشنایی بیشتر با کلیات ویراستاری، این کتاب‌ها را بخوانید:
۱. ذوالفقاری، دکتر حسن، ۱۳۹۶، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، چ۴، تهران: علم.
۲. سمیعی، احمد، ۱۳۹۸، نگارش و ویرایش، چ۱۸، تهران: سمت.
هدیۀ ویراویراست
سپاس از اینکه تا انتها با ما همراه بودید. قابوس‌نامه یکی از آثار مرغوب فارسی است، که عنصرالمعالی کیکاووس زیاری، در آن پسرش را نصیحت می‌کند. اندرزهای قابوس‌نامه اگرچه راهنمایی برای پسر عنصرالمعالی بودند، همۀ ما می‌توانیم از آن‌ها بهره بگیریم. شما را دعوت می‌کنیم به خواندن قسمتی از اندرزهای قابوس‌نامه:
«ای پسر، هرچند جوانی، پیرعقل باش. نگویم که جوانی مکن، لکن جوانی خویشتن‌دار باش و از جوانان پژمرده مباش که جوان شاطر (=چست و چالاک) نیکو بُوَد؛ چنانکه اَرِسطاطایس (=ارسطو) گوید: الشّباب نوعٌ مِنَ الجُنون (=جوانی نوعی دیوانگی است) و نیز از جوانان جاهل مباش که از شاطری بلا نخیزد و از جاهلی بلا خیزد…»