با ویراویراست، سرعت ویراستاری خود را چندین برابر کنید.

در این مقاله یای میانجی در زبان فارسی را بررسی می‌کنیم. پیشنهاد می‌شود مقالۀ شکل نوشتاری «همزه» و «ه» را نیز مطالعه کنید.

یای میانجی در زبان فارسی:

در زبان فارسی هرگاه بخواهیم دو واژه را پشت‌سرهم بیاوریم، از کسرۀ اضافه استفاده می‌کنیم؛ برای نمونه: کتابِ من، روزِ بارانی، دفترِ قرمز.

آوردن این کسره در نوشتار ضروری نیست و فقط هنگامی آورده می‌شود که نگذاشتن آن در خوانش ابهام ایجاد کند.

کسرۀ اضافه در واژه‌هایی پایان‌یافته با ه غیرملفوظ چگونه است؟

کسرۀ اضافه در واژه‌هایی پایان‌یافته با «ه غیرملفوظ» باید به‌صورت «ی» میانجی بیاید؛ زیرا در نظام آوایی زبان فارسی نمی‌توان دو واکه (مصوت) را پشت هم ادا کرد. حال براساس مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، این یای میانجی باید با نماد «ء» ی کوچک یا کوتاه‌شده نوشته شود.

آیا ء همان همزه است؟

این نشانۀ نوشتاری، همزه نیست و به‌دلیل نبود فونت مناسب در تایپ به شکل همزه نوشته می‌شود. یای میانجی یک عنصر آوایی است که نقش تقابلی ندارد و صرفاً نقش میانجی و وصل‌کردن دو واکۀ پشت‌هم را دارد و بسامد بیشتری نسبت به باقی آواهای میانجی دارد.

نخستین کسی که یای میانجی بزرگ را به فرهنگستان پیشنهاد کرد، احمد بهمن‌یار در خطابۀ ورودی خود در سال 1321 بود. او دلایلی را برای این امر برشمرد؛ همچون:

• یای میانجی همزه نیست، با استفاده از یای بزرگ تمایز میان آن دو مشخص می‌شود.

• طبق اصل تعمیم، از آنجایی که ترکیباتی مانند «رادیوی جیبی» با یای بزرگ به کار می‌روند، دلیلی ندارد اینجا با همزه به کار روند.

• محل همزه بالای حروف معتل (و-ا-ی) است، آنچه روی کرسی قرار می‌گیرد، نادیده گرفته می‌شود. پس از یای بزرگ استفاده شود تا آنچه تلفظ می‌شود در خط محفوظ بماند.

• خواندن و نوشتن ی، آموزشی‌تر و ساده‌تر است. نوآموز در یادگیری آن دچار مشکل نمی‌شود.

• این شیوه همچون متون کهن است و ما را با گذشتگان نزدیک‌تر می‌سازد.

در حالت اضافه از نشانۀ ی استفاده کنیم یا ء؟

اما فرهنگستان جدید در سال 1374 به سردبیری احمد سمیعی (گیلانی) به شیوۀ قبل بازگشت و دوباره با ی کوچک نوشت و همان را تصویب کرد. البته طرفداران یای میانجی بزرگ از سال 1377 کتاب‌های درسی را به این شیوه نگاشتند و توجیهشان این بود که برای سهولت در آموزش، ابتدا به این شیوه آموزش داده شود و سپس به‌مرور با ی کوچک یاد بگیرند (این موضوع شدنی نبود و دانش‌آموزان تا انتها به  همین شیوه نگاشتند و این موضوع به خارج از کتاب‌های درسی نیز سرایت کرد).

همان‌طور که می‌دانید این شکل نوشتاری مخالفانی دارد که می‌گویند بهتر است این نشانه با «ی» میانجی بزرگ نوشته شود؛ زیرا این آوا همزه نیست و باید تمایز خطی این دو مشخص شود و همان‌طور که برای مثال می‌نویسیم: «موی بلند» باید بنویسیم: «خانه‌ی بزرگ» و ... . همچنین سره‌نویسان با این برداشت که این نویسه، همزه و عربی است، آن را به ی تبدیل کرده‌اند. پیشنهاد می‌شود مقالۀ شکل نوشتاری «همزه» و «ه» را مطالعه کنید.

دلایل استفاده از ی به‌جای ء:

دلایل را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:

•  پرهیز از اشتباه‌شدن همزه و یای میانجی.

•  یای همزه شکل، ممکن است در نوشتار از قلم بیفتد اما حرف ی چون روی خط نگاشته می‌شود، کمتر مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد.

•  وقتی تمام کلمات پایان‌یافته با واکه را با کسرۀ اضافۀ ی می‌نویسیم، چرا برای این مورد آن را با همزه بنویسیم.

•  قاعدۀ املا به این‌گونه است که هر آنچه به تلفظ درمی‌آید، نوشته هم بشود. نوشتار ی بزرگ با تلفظش سازگارتر است.

•  یای بزرگ برای یادگیری و آموزش، ساده‌تر و قابل فهم‌تر است.

•  کتاب‌های متون کهن بیشتر با یای جدا نوشته شده‌اند.

• دلایل استفاده از ء به‌جای ی:

اما موافقانِ شکل نوشتاری مصوب فرهنگستان، به دلایلی همچون آنچه در زیر آورده شده است، این شیوۀ نوشتار را بهتر می‌دانند:

دلایل استفاده از ء به‌جای ی:

• این نشانه همزه نیست، یای میانجی کوچک است و مانند بسیاری دیگر از حروف الفبای فارسی است که یک نویسه و چند تلفظ دارند.

• گذاشتن یای بزرگ، زمان بیشتری را برای نوشتن رایانه‌ای درگیر می‌کند و همچنین با این شیوه می‌توان در مصرف کاغذ صرفه‌جویی کرد.

• همیشه پس از واکه‌های پایانی ی به کار نمی‌رود، برای نمونه می‌توان گفت: رادیو جیبی، بنابراین این قاعده تعمیم‌پذیر نیست.

• برخی املاها در برابر تغییرات آوایی مقاومت می‌کنند. مانند: خواهر.

• هیچ طرح پژوهشی مستندی نشان نداده است که دشواری یادگیری یای کوچک از یای بزرگ بیشتر است. همچنین اگر هم باشد، ممکن است این دشواری فقط به رسم‌الخط مربوط نباشد.

• نسخه‌های خطی زیادی با یای کوچک وجود دارد و نمی‌توان به‌دلیل تعداد اندکی متن کهن این را به همه و املای امروز تعمیم داد؛ شایان یادآوری است که افراد در خواندن متون کهن با مشکل رو‌به‌رو می‌شوند.

• براساس گفتار عده‌ای از اهل هنر، نوشتن با یای میانجی بزرگ، زیبایی متن را کاهش می‌دهد.

• یای میانجی کوچک در دیگر کشورهای فارسی‌زبان نیز به کار می‌رود.

• یای بزرگ ممکن است در خوانش با «ای» اشتباه گرفته شود.

و ...

بهتر است همۀ فارسی‌زبان در نوشتار خود، برای پرهیز از چندگانگی و برای یکدستی خط فارسی، مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی را اجرا کنند.

تجربۀ ویراستاری آنلاین با ویراویراست را از دست ندهید.

منبع:

برگرفته از مقالۀ یای میانجی در رسم‌الخط فارسی، حسن ستایش و کتاب دستورخط فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.