با ویراویراست، سرعت ویراستاری خود را چندین برابر کنید.
تعریف نشانه‌گذاری:
نشانه‌گذاری به زبان ساده، رعایت علائم سجاوندی و یا علائم نگارشی است.
به‌کاربردن نشانه‌هایی همچون نقطه، ویرگول، نقطه‌ویرگول و... در متن نوشتاری را نشانه‌گذاری می‌گویند. واضح است که بدون نشانه‌های نگارشی در خوانش متن، دشواری یا اشتباه صورت می‌گیرد؛ لحن، سبکِ متن، تکیه و آهنگ کلمات مشخص نمی‌شود و حتی روابط دستوری میان اجزای جمله را نیز نمی‌توان به‌خوبی دریافت.
می‌توانید همین حالا برای ویراستاری آنلاین مقاله و نوشته‌های خود، وارد صفحۀ ویراستاری «ویراویراست» شوید.
پس این نشانه‌ها خواندن و فهم متن را ساده می‌کنند و باعث برطرف‌شدن بسیاری از ابهام‌ها می‌شوند. معمولاً در استفاده از نشانه‌های نگارشی در زبان فارسی دوگونه اشتباه رخ می‌دهد:
یا اینکه برخی از نوشته‌ها بدون نشانه‌گذاری تولید می‌شوند.
یا در برخی از نوشته‌ها نشانه‌های نگارشی نابه‌جا یا افراطی استفاده می‌شود.
بنابراین در ویرایش متن باید به کاربرد درست این نشانه‌ها توجه کرد. نشانه‌گذاری کاری دقیق و قانون‌مدار است. همانطور که استفادۀ بیش از اندازۀ نشانه‌های نگارشی باعث شلوغی متن می‌شود، کوتاهی در کاربرد آن نیز باعث مشکل در درک مفهوم و معنای متن خواهد شد. برای دانش بیشتر دربارۀ ویراستاری، مقاله‌های ویراستاری از صفر تا... و ویرایش ساختاری-زبانی را نیز مطالعه کنید. ویراستاری متن خود را به ویراستاران ویراویراست بسپارید.
علائم نگارشی شامل موارد زیر می‌شود:
-
نقطه
-
ویرگول
-
نقطه‌ویرگول
-
دو نقطۀ بیانی
-
نشانه‌های پرسشی و عاطفه
-
سه نقطه
-
گیومه
در ادامه به بررسی هرکدام می‌پردازیم.
نقطه: یکی از ساده‌ترین و مهم‌ترین نشانه‌های نگارشی، نقطه است. این علامت که در پایان جمله‌های خبری، امری و انشایی به کار می‌رود؛ نشانۀ مکث کامل است. نقطه در زبان فارسی کاربردهای دیگری نیز دارد که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
-
پس از پاسخ‌های کوتاه همچون بله، خیر، نه، آری و ... باید نقطه گذاشت.
-
بین اجزای علائم اختصاری مانندِ ق.م. (قبل از میلاد مسیح) و نامی همچون ه.الف.سایه (هوشنگ ابتهاج) از نقطه استفاده می‌شود. البته میان اجزای اختصارهای معروف چون بی‌بی‌سی نیازی به گذاشتن نقطه نیست.پس از نقل‌قول غیرمستقیم و جمله‌های پرسشی غیرمستقیم، باید نقطه قرار داد. توجه به این نکته ضروری است؛ زیرا بسیاری از افراد به‌اشتباه درپایان چنین جمله‌هایی علامت سؤال قرار می‌دهند.
برای نمونه به جمله‌های زیر توجه کنید:
· یکی از خبرنگاران از رئیس‌جمهور پرسید که سفرش چند روز طول می‌کشد.
· یکی از خبرنگاران از رئیس‌جمهور پرسید سفرش چند روز طول می‌کشد؟
در نمونه‌های بالا جملۀ نخست، به‌درستی و جملۀ دوم به‌اشتباه علامت‌گذاری شده است.
-
در برخی موارد برای جداکردن عنوان‌‌ها از یکدیگر پس از حروف و اعداد از نقطه استفاده می‌شود. مانند: 1. 2. 3. و... یا الف. ب. ج. و ...
-
گاهی هم نقطه به‌اشتباه به کار می‌رود، در صورتی که نیازی به گذاشتن آن نیست. درپایان مطالب زیر عکس، جدول، نمودار و ... نقطه گذاشته نمی‌شود. همچنین عنوان کتاب، مقاله و ... حتی اگر یک جملۀ کامل باشد نیازی به نقطه ندارد.
ویرگول: یکی دیگر از ساده‌ترین و مهم‌ترین نشانه‌های نگارشی، ویرگول (کاما) است. این علامت نشانۀ مکث کوتاه و ارتباط میان اجزای دو طرف آن است. نشانه یا علامت ویرگول بسامد بالایی دارد و همین ویژگی باعث شده که گاهی از آن به‌اشتباه یا بیشازاندازه استفاده شود. در زبان فارسی کاربردهای آن عبارت هستند از:
-
میان دو جملۀ پایه و پیرو باید ویرگول گذاشت. مانند این جمله: «اگر زودتر حرکت می‌کردم، به قرارم می‌رسیدم.»
-
برای برقرارکردن ارتباط بین کلمه‌ها، عبارت‌ها و جمله‌ها هنگامی از آن‌ها نام می‌بریم. این نکته مهم است که همیشه پیش از آخرین مورد «و» می‌آید و هرگز نباید قبلِ «و» از ویرگول استفاده کرد.
برای نمونه به این جمله توجه کنید: «افزایش نرخ تورم، کاهش قدرت خرید مردم، افزایش نیافتن حقوق کارمندان، نوسان نرخ دلار و تغییر سالانۀ کرایه‌خانه از بزرگ‌ترین مشکلات اقتصادی کشور هستند.»
-
در دو طرف جمله یا عبارتی که به‌صورت وصف، عطف، بدل، توضیح و دعایی گفته می‌شود.
به کاربرد ویرگول در جمله‌های زیر دقت کنید:
آیت‌الله طباطبایی، خدا رحمتشان کند، دانشمند بزرگی بودند. (دعایی)
خانم دکتر محمدی، رئیس بیمارستان، امروز از سفر بازگشت. (بدل)
خانم صبوری معلم ما، که بسیار هم انسان شریفی بود، متأسفانه درگذشت. (وصفی)
این نکته را باید در نظر داشت که اگر جمله‌ای بدلی و... طولانی باشد یا در جملۀ اصلی ویرگول به کار رفته باشد، از خط‌فاصله استفاده می‌شود.
-
پس از گروه قیدی در آغاز جمله بهتر است ویرگول گذاشته شود. به‌عنوان مثال به این جمله توجه کنید: «سرانجام، کار خودش را کرد و از زندان فرار کرد.»
-
برای پیش‌گیری از اشتباه در خوانش، گاه بین دو کلمه یا عبارت مستقل که ممکن است پیوسته خوانده شوند، از ویرگول استفاده می‌شود.
برای نمونه جملۀ «استاد، غلام‌حسین یوسفی را ادیبی برجسته معرفی کرد.»، بدون استفاده از ویرگول پس از استاد، به‌اشتباه خوانده می‌شود. گاهی این اشتباه در خوانش می‌تواند به‌دلیل وجود دو واژۀ مشابه پُشتِ‌هم باشد؛ مانند «با این حساب، حساب ما جدا از شما است.» مشاهده می‌کنید که در این جمله نیز بدون گذاشتن ویرگول جمله، بد خوانده می‌شود.
-
برای جداکردن اطلاعات کتاب‌شناختی، اعداد، نشانی و... نیز ویرگول گذاشته می‌شود.
-
به نمونه‌های زیر توجه کنید:
· شیراز، بولوار جمهوری اسلامی ایران، ساختمان مدیریت دانشگاه شیراز، شتاب‌دهندۀ کوانتوم.
· در جلدهای 1، 2، 3 و 4 این کتاب به روان‌شناسی زبان اشاره شده است.
· در سال 1357، هزاران ایرانی انقلابی کشته شدند.
-
پس از «را»، «که»، «اگر» و حروف اضافه و پیش از «و»، «یا»، «سپس»، «پس»، «که»، کلمات عطف و فعل، هرگز از ویرگول استفاده نکنید.
در صفحه‌کلید (کیبورد کامپیوتر یا لپ‌تاپ) می‌توانید با فشردن کلیدهای shift+T نویسۀ ویرگول را تایپ کنید. اگر در جستجوی نرم‌افزار ویراستاری هستید، به بخش ویراستاریِ سامانۀ هوشمند ویراویراست بروید.
نقطه‌ویرگول: یکی دیگر از نشانه‌های مهم نگارشی، نقطه‌ویرگول (نقطه‌کاما) است. این علامت نشانۀ مکث یا درنگی بیشتر از ویرگول و کمتر از نقطه است. نقطه‌ویرگول بسامد بالایی ندارد و کاربردهای آن اندک است. تنها هنگامی که برای رفع ابهام از جمله به آن نیاز باشد استفاده می‌شود. در زیر به کاربردهای آن در زبان فارسی اشاره می‌شود:
-
هنگامی که اجزای وابسته به یک کل را برمی‌شمریم. برای نمونه به این جمله توجه کنید: «سامانۀ ویراویراست شامل بخش‌هایی است که عبارتند از: تایپ گفتاری؛ غلط‌یابی املایی؛ غلط‌یابی معنایی.»
-
هنگامی که جمله‌ای تمام شود اما پس از آن بخواهیم توضیحی به دنبالش بیاوریم، به جای نقطه از نقطه‌ویرگول استفاده می‌کنیم. مانند این جمله: «این تمرین‌ها اگر به‌طور مرتب انجام شوند، به نتیجۀ موردنظر خواهید رسید؛ حتی اگر زیر نظر مربی نباشد.»
-
برای تمایزگذاشتن میان عبارت‌ها یا جمله‌های شرطی که در آن‌ها زیاد از ویرگول استفاده شده باشد. برای نمونه به این جمله دقت کنید: «اگر دولت نتواند به وظایف خود که تأمین امنیت، حفظ حقوق مردم، تسهیل قوانین و ... است، به‌خوبی عمل کند؛ مردم با دیدن هر مشکلی آن را به دولت نسبت می‌دهند.»
-
پیش از واژه‌های توضیحیِ زیر در جمله‌های مرکب، نقطه‌ویرگول گذاشته می‌شود: «یعنی»، «مانند»، «برای مثال»، «بنابراین»، «درنتیجه»، «ازاین‌رو»، «چنان‌که»، «با وجود این»، «در این صورت»، «با این حال»، «با این همه»، «برای نمونه»، «در مثل»، «به فرض»، «زیرا» و «همان طور که» و «پس».
-
فقط باید به این نکته توجه کرد که قبل از نشانۀ نقطه‌ویرگول فعل باشد، در غیر این صورت از ویرگول استفاده می‌کنیم. مانند این جمله: «معلّم، یعنی عاشق کلاس و درس و دانش‌آموز.»
در صفحه‌کلید (کیبورد لپ‌تاپ یا کامپیوتر) می‌توانید با فشردن کلیدهای shift+Y نویسۀ نقطه‌ویرگول را تایپ کنید.
دونقطه: یکی دیگر از نشانه‌های نگارشی، دونقطه (دونقطه روی هم) یا دونقطۀ بیانی است که برای بیان یک مطلب به‌صورت مستقیم به کار می‌رود. کاربردهای آن عبارت هستند از:
-
پیش از بیان مجموعه مثال، بخش‌ها، اجزا و چیزهایی از این قبیل، هنگامی که پیش از آن‌ها عبارت‌هایی همچون «از این قرار»، «بدین شرح» و... بیاید؛ از دونقطۀ بیانی استفاده می‌شود. مانند این جمله : «انواع ویراستاری عبارت‌اند: ویراستاری فنی، زبانی، ساختاری و ...»
-
پیش از نقل‌قول مستقیم، در جمله‌ها اگر حرف ربط "که" نیامده باشد، پس از فعلِ گفتن، فرمودن و فعل‌هایی با این مفهوم، از دونقطۀ بیانی استفاده می‌شود. مانند: «مدیر مدرسه گفت:"کمک‌های مردمی دوباره مدرسه را ساخت."»
-
پیش از عبارت یا جمله‌ای که برای توضیح، تأیید مطلبی خاص و یا آوردن دلیلی برای کاری گفته می‌شود، از دونقطۀ بیانی استفاده می‌کنیم. برای نمونه به جملۀ زیر توجه کنید: «وضع خوبی ندارم: حقوقم قطع شده، مهلت اجاره خانه تمام شده، ماشینم را دزد زده و همسرم بیمار شده است.
-
برای نقل گفت‌وگو در کتاب داستان، فیلم‌نامه، نمایش‌نامه و ... پس از نام افراد دونقطه قرار می‌گیرد. مانند این مکالمه: «مریم: به‌نظرت بابا دیر نکرده؟ مادر: نه گمانم جلسه داشته.»
-
برای جداکردن اجزای ساعت، اسم سوره و شماره آیه، فصل و صفحه، سال و صفحه در ارجاع درون‌متنی و ... باید از دونقطۀ بیانی استفاده شود. مانند: «ساعت 18:37 دقیقه»، «بقره 8:3»، «ذوالفقاری، 1396:32».
-
هنگامی که می‌خواهیم واژه‌ای را معنا کنیم چه در فرهنگ لغت چه در متن، پس از آن از دونقطۀ بیانی استفاده می‌کنیم. مانند: «محبت: دوست‌داشتن، ملّت: مردم»
در صفحه‌کلید (کیبورد لپ‌تاپ یا کامپیوتر) می‌توانید با فشردن کلیدهای :shift+، نویسۀ دونقطه را تایپ کنید.
گیومه: یکی از نشانه‌های نگارشی که کاربردهای متفاوت و زیادی دارد، علامت یا نشانۀ گیومه است. این نشانه به‌طور کلی برای بیان نقل‌قول مستقیم به کار می‌رود. در زبان فارسی گیومه در موارد زیر کاربرد دارد:
-
در دو طرف جمله‌ای که به‌صورت مستقیم نقل شده است. برای نمونه به این جمله توجه کنید: { در پایان جشن دکتر دبیرمقدم گفت: «سابقۀ زبان‌شناسی در ايران با توجه به راه اندازی رشتۀ زبان‌شناسی در سال 1343 به‌لحاظ تشکيلات دانشگاهی عمری چهل ساله دارد.» }
-
برای برجسته‌کردن اصطلاح، واژه، عبارت و کلمات ناآشنا یا خاص علمی و فنی که در جمله به کار می‌روند. مانند این جمله: { «ک» در «طفلک» وند اشتقاقی است و اسم مشتق می‌سازد. }
-
در برخی فرمت‌های ارجاع برون‌متنی، نام مقاله در گیومه قرار می‌گیرد. مانند: { ذوالفقاری، حسن، «آسیب‌شناسی زبان مطبوعات»، فصل‌نامه مطالعات ملّی، ش32، سال 6، ص 9-27. }
در کاربرد گیومه نکته‌هایی وجود دارد که باید به آن‌ها توجه کرد، ازجمله:
· در نقل‌قول‌های طولانی دقت کنید که حتماً پس از تمام‌شدن متن گیومه را ببندید.
· همیشه لازم نیست برای آوردن شعر، جمله، مَثل، حدیث و آیه در متن از گیومه استفاده کرد. هرجا هدف اشاره یا برجسته‌سازی است از آن استفاده کنید.
· نشانه‌های نگارشیِ جمله‌ای که درون گیومه است، داخل خود گیومه می‌آید. (* اگر کل جمله به جملۀ داخل گیومه ختم شود، نشانۀ نگارشی بعد از گیومه می‌آید.)
· اگر درون نقل‌قول اصلی، نقل‌قول‌های دیگر هم بیاید، بقیه را با نشانه‌های دیگر بیانگر نقل‌قول مانندِ "" مشخص می‌کنیم.
· نقل‌قول‌های بلند (بیش از 40 کلمه یا 3 خط) باید با تورفتگی، اندازۀ فونت کوچک‌تر از متن و به‌صورت ایرانیک بیاید.
توجه داشته باشید که مطالب داخل ِنشانه‌هایِ دوتاییِ نگارشی همچون گیومه، همواره بدون فاصله با نشانۀ گیومه به کار می‌روند. البته قبل از گذاشتن گیومه و بعد از آن یک فاصله قرار می‌گیرد. درنظر گرفتن چنین نکات ساده‌ای در قراردادن نشانه‌های نگارشی متن شما را خواناتر و زیباتر می‌کند.
در صفحه‌کلید (کیبورد کامپیوتر یا لپ‌تاپ) می‌توانید با فشردن کلیدهای shift+K و shift+L نویسه‌های گیومه را تایپ کنید.
نشانه‌های نگارشی پرسشی: نشانه‌های نگارشی پرسشی (علامت سؤال) و عاطفه (علامت تعجب) از نشانه‌های ساده و مهمی هستند که کاربردهای متفاوت و زیادی دارند.
نشانۀ پرسشی دارای کاربردهای زیر است:
-
ساده‌ترین کاربرد آن پس از جملۀ پرسشی و پرسش تأکیدی (یعنی پرسشی که پاسخ را می‌داند اما برای یادآوری و تأکید بر آن موضوع مطرح می‌شود) است.
دو جملۀ زیر به ترتیب نمونه‌هایی از این کاربرد هستند:
-
«در طول زندگی‌ات چند کتاب خوانده‌ای؟»
-
«مگر نمی‌دانی مصرف دخانیات چقدر ضرر دارد؟»
توجه داشته باشید که اگر سؤال حالت خواهش یا فرمان داشته باشد؛ (مانندِ ممکن است یک لیوان آب به من بدهی.)، غیرمستقیم باشد (مانندِ از من پرسید که موضوع پایان‌نامه‌ام چیست.) و یا برای حل تمرین باشد (مانندِ دلیل مشکلات خط و زبان فارسی را با مثال بنویسید.) به جای نشانه پرسش از نقطه استفاده می‌کنیم.
-
برای بیان حدس، گمان و تردید در متن از نشانۀ پرسش در پرانتز استفاده می‌کنیم. برای نمونه در این جمله: «حادثۀ سقوط هواپیما حدود 150نفر (؟) قربانی داشته است.»
-
در نقل‌قول مستقیم، نشانۀ پرسش باقی می‌ماند. مانند این جمله: { استاد گفت: «آیا برای ارائه در همایش آمادگی داری؟» }
-
برای نشان‌دادن تمسخر نیز از نشانۀ پرسش در پرانتز استفاده می‌شود. مانندِ «تو واقعاً دانشمندی (؟) »
توجه داشته باشید که استفاده از چند نشانۀ پرسشی پشت سر هم برای نشان‌دادن تعجب، درست نیست. نکتۀ دیگر اینکه هنگامی که چند جملۀ پرسشی باهم می‌آیند، نشانه پرسش پس از آخرین جمله می‌آید.
نشانۀ عاطفه یا تعجب: نشانۀ عاطفه یا تعجب در زبان فارسی در پایان جمله‌های عاطفی، اصوات، جمله‌های تعجبی و... می‌آید. این کاربردهای فراوان را می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
-
ندایی (مانندِ ای خدا! )، تحذیری (مراقب باش! )، تعجبی (عجب لباس گرانی! )، شگفتی (چه هوایی شده! )، نهی (زنهار میازار زخود هیچ دلی را! )، تحسین (خیلی زیبا شده‌ای! )، خطابی (آقای رئیس‌جمهور! )، نفرینی (خیر نبینی! )، تحقیری (زهی خیال باطل! )، تأسفی (افسوس که دیر فهمیدی! )، استهزایی (چی فکر می‌کردیم چی شد! )، تأکیدی (به هوش باش! ) و هشدار (جاده باریک می‌شود!)
سه‌نقطه: نشانۀ نگارشی سه‌نقطه نشانۀ تعلیق، ادامه‌داشتن، کشش و ... است. کاربردهای آن شامل موارد زیر است:
برای نشان‌دادن ادامۀ مطلب و موضوع، به جای گفتن عبارت‌های همچون: و غیره، مانند این‌ها، از این قبیل و ... از سه‌نقطه استفاده می‌کنیم. مانند در همین جمله‌های بالا که برای نشان‌دادن وجود موارد دیگر و به جای ذکر تمام موارد از علامت سه‌نقطه استفاده کرده‌ایم.
هنگامی که از متن یا شعر بخشی را حذف می‌کنیم، برای نشان‌دادن قسمت حذف‌شده، از نشانۀ سه‌نقطه استفاده می‌کنیم. برای نمونه: خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش ...
به جای نوشتن اسم‌های مقدس یا برای محرم نگه‌داشتن نام افراد نیز سه‌نقطه می‌گذاریم. مانند: بسم‌ا.../ آقایی به نام ... به من تلفن کرد./
همچنین در نسخه‌های خطی، برخی قسمت‌ها پاک شده و از بین رفته‌اند. دربازنویسی آن‌ها برای نشان‌دادن افتادگی از سه‌نقطه استفاده می‌شود. برای نمونه: ...نی توان الله شد.
توجه داشته باشید که در شعر به اندازۀ کلمات حذف‌شده از سه‌نقطه استفاده می‌شود تا وزن و طول مصراع حفظ شود.
در نمایش‌نامه، فیلم‌نامه و داستان برای نشان‌دادن کشش هجا در گفتار سه‌نقطه می‌گذاریم. برای نمونه به کاربرد آن در این جمله دقت کنید: سقف هر...ی ریخت پایین!
دقت کنید که هرگاه سه‌نقطه در انتهای جمله بیاید، پس از سه‌نقطه با یک فاصله نقطه می‌گذاریم.
نباید برای نشان‌دادن کشش بیشتر از تعداد بیشتری نقطه استفاده کرد. در هر صورت همان سه‌نقطه کافی است.
اگر حذف به طور کامل انجام شده باشد، به جای سه‌نقطه از «الخ» استفاده می‌کنیم.
کاربرد نقطه‌چین با سه‌نقطه متفاوت است. نقطه‌چین برای حذف مثلاً قسمتی از سؤال و از این قبیل استفاده می‌شود.
توجه داشته باشید که همواره نشانه‌های نگارشی بدون فاصله با کلمۀ پیش از خود و یک فاصله با کلمۀ پس از خود به کار می‌روند. درنظر گرفتن چنین نکات ساده‌ای در قراردادن نشانه‌های نگارشی متن شما را خواناتر و زیباتر می‌کند.
در صفحۀ ویراستاری آنلاین «ویراویراست» متون خود را ویراستاری کنید.
برای ثبت سفارش ویراستاری با شمارۀ 09020025029 تماس بگیرید.
✍️ به کوششِ زهرا نواب‌صفوی.
📚کتابنامه:
📖ذوالفقاری، حسن، 1398، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، تهران: نشر علم. 📖
نظرات