با ویراویراست، سرعت ویراستاری خود را چندین برابر کنید.
غلط ننویسیم:
سخن‌گفتن به فارسی برای فارسی‌زبانان کار ساده‌ای است اما نوشتن به همان آسانی نیست. هنگامی که نوشتن را آغاز می‌کنیم با مشکل املای درست واژه‌ها، نشانه‌گذاری، جمله‌بندی درست و... روبه‌رو می‌شویم.
اما این پرسش مطرح می‌شود که معیار برای درست و غلط بودن چیست؟
بی‌شک مهم‌ترین ملاک، استفادۀ اهل زبان است؛ به‌ویژه زبان زنده و روزمره، زیرا زبان پدیده‌ای پویا است. اما هر زبانی گذشتهای نیز دارد؛ ازجمله زبان فارسی با پیشینهای پرگهر و ارزشمند که از هزاران سال پیش متونی به نظم و نثر و دارد. بنابراین نمی‌توان هر تغییری در زبان را طبیعی و مثبت دانست و آن را پذیرفت. تنها هنگامی می‌توان چنین حکمی کرد که تمام اهل زبان آن را بپذیرند و به کار ببرند و این وظیفۀ زبان‌شناس است که از منابع موجود این قانون‌ها را بیرون آورد.
برای نمونه کتاب غلط ننویسیم استاد نجفی، بر سه اصل بنا شده است:
الف) زبان کهن (براساس معتبرترین آثار به‌جای‌مانده در هزارودویست سال گذشته)
ب) زبان گفتار امروز
ج) زبان نوشتار امروز
به این شکل که کلمه یا عبارتی که در هر سه منبع بالا به کار رفته باشد، درست است.
کلمه یا عبارتی که فقط در «الف» به کار رفته باشد، درست اما منسوخ است و در صورت نیاز می‌توان آن را به کار برد.
اگر کلمه یا عبارتی در «ب و ج» به کار رفته اما در «الف» به کار نرفته باشد، درست است.
اگر کلمه یا عبارتی فقط در «ب» به کار رفته باشد، درست است.
اگر کلمه یا عبارتی فقط در «ج» به کار رود، ولی در «الف و ب» به کار نرود، غلط به شمار می‌آید.
بسیاری از این کلمات و عبارات را نمی‌توان جزء تحولات زبان به حساب آورد؛ زیرا هیچ‌یک حتی پس از سال‌ها رواج در نوشتار، وارد زبان گفتار نشده‌اند و این نشان‌دهندۀ مغایرت آنها با طبیعت زبان فارسی است. بیشتر آنها از دانش کم و شتاب‌زدگی مترجمان، به‌ویژه مترجمان خبرگزاری‌ها و عده‌ای از نویسندگان پیرو آنها ناشی می‌شود. ویراستاری متن خود را به ویراستاران ویراویراست بسپارید.
خط فارسی و خط عربی:
خط ما از خط عربی گرفته شده و خط عربی، خود از خط فنیقی اقتباس شده است که این‌ها متعلق به خانوادۀ زبان‌های سامی هستند. در زبان‌های سامی همخوان‌ها (صامت‌ها) اسکلت و پایۀ معنایی واژه‌ها را می‌سازند و واکه‌ها (مصوت‌ها) تنها برای مشتق‌های مختلف از ریشه به کار می‌روند.
برای مثال در عربی سه همخوانِ /ف/ ع/ ل/ به معنیِ «کردن» است که با افزودن دو واکۀ /a/ اَ/ به آن شکلِ گذشتۀ این ریشه به وجود می‌آید. برای همین در عربی به این واکه‌ها «حرکت» گفته می‌شود؛ چون ثابت نیستند اما حروف در تمام مشتقاتِ یک ریشه، ثابت هستند.
زبان فارسی یکی از زبان‌های هندواروپایی است و ساختمان آن به‌کلّی با زبان عربی تفاوت دارد. در این زبان همخوان‌ها و واکه‌ها هم‌پای یکدیگر در ساختن ساختارهای مختلف مشارکت دارند.
برای نمونه از ریشۀ «دان» ساخت‌های دانست، دانسته، دانا، نادان، می‌داند و ... ساخته می‌شود که در ساختمان آنها هم از واکه و هم از همخوان‌های متفاوت استفاده شده است.
در عربی ترکیب به این شکلی که در فارسی وجود دارد، نیست و به همین دلیل املای کلمات مرکب هم در آن زبان مطرح نیست؛ از طرفی دیگر املای کلمات دندانه‌دار و وجود حروف نقطه‌دار در یک کلمه کنار هم، نوشتن و املای آنها را دشوار می‌کند.
مشکل غلط املایی:
در سال‌های اخیر به دلایل چاپ کتاب‌های متفاوت مخصوصاً کتاب‌های درسی، مجلات علمی‌ادبی و نوشتار رایانه‌ای، عده‌ای از صاحب‌نظران بر آن شده‌اند تا دربارۀ اصلاح خط فارسی چاره‌اندیشی کنند. برای تصمیم‌گیری دربارۀ املای کلمات فارسی از ابتدا بخشی به نام «گروه دستورزبان و خط فارسی» در فرهنگستان تشکیل شده است که سرپرستی این گروه با دکتر علی‌اشرف صادقی است. ایشان در سال 1372 گروهی از متخصصان تشکیل دادند تا به تصمیم‌گیری دربارۀ املای کلمات فارسی بپردازند، این شورا در 59 جلسه دراین‌باره بحث کرده و نتایج نهایی را در 41 و 18 جلسه در شورای فرهنگستان به تصویب رساندند. بیشترین اختلاف‌نظر همیشه دربارۀ پیوسته‌نویسی و جدانویسی کلمات مرکب و مشتق بوده است و همان طور که در مقالۀ نکاتی دربارۀ درست‌نویسی گفته شده است، فرهنگستان راه میانه را برگزیده است.
گروه دستور زبان و خط فارسی تصمیم گرفت که کلمات رایج فارسی را از فرهنگ سخن، فرهنگ فارسی صدری‌افشاری‌ـ‌حکمی، فرهنگ املایی دکتر جعفر شعار و باقی کلمات را نیز از نشریات و ... استخراج کرده و آنگاه این مجموعه را با قواعد دستور خط فارسی منطبق کند. ضمن حفظ کلی اصول دستور خط فارسی، درمورد کلمات گرایش بیشتر به سوی جدانویسی بود؛ زیرا این شیوه با گرایش امروز خط فارسی بیشتر هم‌سو است همچنین در آموزش به نوآموزان و فارسی‌آموزان نیز از آسانی بیشتری برخوردار است.
درمورد فعل‌های مرکب دو حالت مطرح است؛ نحوۀ نوشتن صحیح کلمات مرکب در مقالۀ نکاتی دربارۀ درست‌نویسی آمده است:
وقتی دو کلمه استقلال معنایی خود را حفظ کرده باشند، مانند کارکردن، سخن‌گفتن، غذاخوردن، کوشش‌کردن و ... از نیم‌فاصله استفاده می‌شود؛ ولی در مواقع دیگری که کل فعل مرکب یک واحد معنایی ساخته است، مانند نگه‌داشتن، دربرداشتن، جازدن، برگشتن، آب‌کشیدن، درافتادن، قلم‌گرفتن، به‌خاطرسپردن، به‌دنیاآمدن و غیر آن، دو یا سه جزء بدون فاصله کنار هم نوشته می‌شوند.
املای درست کلمات فارسی دو جنبه دارد:
1) اصلاح شیوۀ خط و یکسان‌سازی شکل نگارش کلمات که با عنوان «دستور خط فارسی» به آن پرداخته می‌شود. 2) درست‌نویسی املای کلمات فارسی (نوشتن کلمۀ غلط شکل کلمه و معنای آن را عوض می‌کند.).
مهم‌ترین عوامل بروز غلط‌های املایی عبارت‌اند از:
1ـ همخوان‌های چند شکل و واکه‌های نمایندۀ یک واج، مانند: «مزکور» به جای «مذکور»، «خورسند» به جای «خرسند»
2ـ کاربرد نادرست نشانه‌های فراخطی، مثل: تنوین، تشدید، مد و ... .
3ـ وجود واژه‌های بیگانه در فارسی که به شکل‌های مختلف رایج شده‌اند؛ مانند: /پطرزبورگ، پترزبورگ و پترزبورغ/.
4ـ حرکت‌نگذاشتن برای کلمات مشابه که در خواندن مشکل ایجاد می‌کنند؛ مانند: /بُرد، بَرد و بَرَد/.
5ـ تفاوت میان شکل گفتاری و نوشتاری کلمات، مانند: /تمر و تمبر/، /خواست و خاست/.
6ـ تطابق شکل گفتاری و نوشتاری یا تلفظ اشتباه، مانند: /بازدیدکننده‌گان/ به‌جای /بازدیدکنندگان/ بر اثر ملفوظ‌خواندنِ «ه» غیرملفوظ.
7ـ کم‌وزیاد کردن حروف یک کلمه، مثل: /خواروبار/ به جای /خواربار/.
8ـ وجود دو گونۀ درست (رایج و آزاد) از برخی کلمات، مانند: /بادنجان و بادمجان/.
9ـ بی‌دقتی در کاربرد کلمات دندانه‌دار، حروف مشابه، حروف چندشکلی و سرکج‌دار، مانند: جاه/ چاه، پود/ بود، بنات/ نبات، بناز/ نباز، چینش، کامگار و...
* برای تشخیص صورت درست و املای صحیح کلمات، چند شیوه وجود دارد:
1) تمرین و تکرار، 2) شناخت ریشه و هم‌خانواده، 3) آشنایی با معنای کلمه، 4) تشخیص بافت جمله، 5) مراجعه به فرهنگ املایی و 6) قراردادن متن در بخش غلط‌یابی ویراویراست. (ویراستاری آنلاین)
از دید زبان‌شناسان، آنچه را ویراستاران و ادیبان غلط می‌دانند، نتیجۀ تحول زبان است و غلط نیست. از جهتی حق با زبان‌شناسان است، زبان در حال تحول است؛ گروهی از کلمات از آن بیرون رفته و گروهی فراموش می‌شوند؛ گروهی دیگر کلمات جدید در زبان ظاهر می‌شوند و یا دچار دگرگونی آوایی، معنایی و دستوری می‌شوند. اما بسیاری کلمات از این دگرگونی‌ها پنداشته می‌شوند، سپس به غلط مصطلح تبدیل شده، فراگیر می‌شوند و به زبان کتاب و ادب و سرایت کرده و جای کلمۀ صحیح قبلی را می‌گیرند؛ پس غلط در زبان وجود دارد و در مرحلۀ تحولش می‌توان با آمار، صورت درست آن را دریافت و تثبیت کرد. اگر در جستجوی نرم‌افزار ویراستاری هستید، به بخش ویراستاریِ سامانۀ هوشمند ویراویراست بروید.
برای تشخیص ترکیب‌های یک‌کلمه‌ای و دوکلمه‌ای، دو راه وجود دارد:
1ـ اگر نتوان «های» جمع را با کلمۀ اول به کار برد، آن ترکیب یک واحد است (یک کلمه است)؛ برای نمونه در تشخیص اینکه «کاغذپاره» مرکب است یا خیر، دو جمله را در نظر می‌گیریم:
یک) کاغذهای پاره را دور ریختیم.
دو) کاغذپاره‌ها را دور ریختیم.
از آنجایی که جملۀ دوم بهتر به گوش می‌نشیند، «کاغذپاره» یک کلمه به حساب می‌آید؛ اما برای مثال، کاغذ آبی یا کاغذ قرمز یا کاغذ پاره نشده این‌گونه نیست.
2ـ بررسی در فرهنگ لغت‌ها، اگر ترکیبی در فرهنگ لغت مدخل شده باشد، به این معنی است که یک واحد است. همان‌گونه که «کاغذپاره» در فرهنگ سخن مدخل شده است؛ اما کاغذ قرمز یا کاغذ پاره‌نشده خیر.
درمورد گذاشتن کسرۀ اضافه یا کسرۀ راهنما نیز دو نکته وجود دارد:
الف) کسرۀ نحوی مهم‌تر از کسرۀ صرفی است؛ یعنی ما کسره را به کار می‌بریم تا خواننده جمله را درست بخواند نه کلمه را (فرض بر این است که خواننده، تلفظ تمام کلمات را می‌داند).
ب) برخی ویراستاران معتقدند فقط در جایی که رفع ابهام کند باید کسرۀ راهنما گذاشته شود؛ برای نمونه در جملۀ زیر:
* این بمبِ ساعتی قبل از ورود رئیس‌جمهوری منفجر شد.
اما برخی دیگر، مثل داریوش آشوری معتقدند که باید همه‌جا کسره گذاشت.
غلط‌یابی املایی در ویراستاری آنلاین: این بخش در کمتر از چند ثانیه، واژه‌هایی را که املای نادرستی دارند، تشخیص می‌دهد. برای آنها پیشنهادهایی می‌دهد که می‌توانید با کلیک‌کردن واژۀ درست، آنها را تصحیح کنید.
برای ثبت سفارش ویراستاری با شمارۀ 09020025029 تماس بگیرید.
منابع:
غلط ننویسیم، فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی، ابوالحسن نجفی، مرکز نشر دانشگاهی، 1370.
فرهنگ املای خط فارسی، براساس دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر علی‌اشرف صادقی و زهرا زندی مقدم، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار، تهران 1394.
آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، دکتر حسن ذوالفقاری 1398
فرهنگ درست‌نویسی سخن دکتر حسن انوری دکتر یوسف عالی عباس‌آباد 1398
نکته‌های ویرایش، علی صلح‌جو، 1399.
نظرات