با ویراویراست، سرعت ویراستاری خود را چندین برابر کنید.

معنی ویرایش چیست؟

مصدر فارسیِ «ویراستن» /virazis/ از پیشوند vi به‌معنای دور از هم و razis به‌معنای نظم و ترتیب تشکیل شده است؛ این واژه معانی دو مصدر «پیراستن و آراستن» را در بر می‌گیرد. بنابراین ویرایش یا ویراستاری متن، به‌معنای مرتب‌کردن ظاهری و محتوایی متن است.

این که هر فردی خودش به درست‌نویسی زبان فارسی و قواعد ویراستاری مسلط باشد، بسیار پسندیده است اما همۀ افراد، دانش کافی دربارۀ روش‌های درست‌نویسی معیار و اصول ویرایش را ندارند. علاوه بر ندانستن اصول ویراستاری، احتمال خطاهای تایپی و انسانی نیز وجود دارد. پس هر متنی نیاز به یک ویراستار دارد. امروزه با وجود ویرایش برخط (ویرایش آنلاین) و الکترونیک این کار هم برای ویراستارها و هم افراد غیرمتخصص آسان‌تر شده است. هرکسی به راحتی می‌تواند متون و نوشته‌های خود را با سرعت و دقت بالا ویرایش کند.

ویراستاری چیست؟

نکتۀ بسیار مهم دربارۀ ویراستاری متن و ویرایش یک متن این است که انواع ویرایش و انواع ویراستاری را بشناسیم و بدانیم هر نوشته به چه نوع و چه میزان ویرایش نیاز دارد.

برای آغاز ویراستاری آنلاین و هوشمند متن خود کلیلک کنید.

انواع ویراستاری: ویراستاری به سه دستۀ ویرایش فنی یا صوری، زبانی-ساختاری و محتوایی تقسیم می‌شود.

در این مقاله به‌صورت مفصل ویرایش فنی یا صوری را بررسی می‌کنیم.

ویراستاری متن خود را به ویراستارهای ویراویراست بسپارید.

ویرایش فنی یا صوری چیست؟

ویرایش فنی یا صوری:

ویرایش فنی شامل بخش‌های زیر می‌شود:

• ویرایش غلط‌های املایی

• یکدست‌کردن دستورخط (رسم‌الخط)

• ویرایش نشانه‌گذاری‌های متن

• ویرایش عددنویسی و آوانگاری، فرمول‌نویسی، سال‌نگاری، کوته‌نوشت‌ها (نشانه های اختصاری)

• مشخص‌کردن حدود نقل‌قول‌ها، بررسی ارجاعات، درستی نشانی مأخذ، پانوشت‌ها و یادداشت‌ها

برای دانستن معنی و زیرمجموعۀ هرکدام، ادامۀ مقاله را مطالعه کنید.

• ویرایش غلط‌های املایی:

همان‌طور که می‌دانیم هر متنی باید ازنظر املایی و تایپی، غلط‌گیری و ویرایش شود. این کار برای هر نوشته و متنی ضروری است؛ پس مرحلۀ اول و حیاتی برای هر متن غلط‌یابی املایی است.

یکی از مواردی که باعث به وجود آمدن غلط املایی می‌شود وجود چندین نویسه برای یک آوا یا صدا است. گاهی بین قراردادن بسیاری از این حروف درون کلمات دچار سردرگمی می‌شویم و نمی‌دانیم که کدام را بنویسیم. برای نمونه: صدای /س/ که نویسه‌های متفاوت ص، ث و س را دارد؛ اما همگی در فارسی به یک شکل تلفظ می‌شوند. همانند آنچه در واژه‌های هم‌آوا وجود دارد.

واژه‌های هم‌آوا: این واژه‌ها ازنظر آوایی مانند هم و یکسان هستند؛ اما با نویسه‌های متفاوت نوشته می‌شوند. مانند: آج و عاج، حیاط و حیات و ...

باید متناسب با بافت متنی که در آن هستیم یکی از املاها را برگزینیم.

همچنین برای چند آوا یا صدا، یک نویسه، نشانه یا علامت وجود دارد. مانند: صدای/اُ، واو، او/ که همه با نشانۀ «و» نوشته می‌شوند.

برای هر حرف، شکل‌های نوشتاری متفاوت وجود دارد. برای نمونه «ﭼ ﭻ ﭺ».   

• یکدست‌کردن دستورخط (رسم‌الخط):

ابتدا باید بدانیم که دستورخط زبان چیست.

خط، چهرۀ نوشتاریِ زبان است و در نگهداری و پیوستگی فرهنگی نقش اساسی دارد؛ پس چهرۀ آن باید حفظ شود. همان‌گونه که زبان، قوانین و هنجارهای خاصی به نام دستور زبان دارد، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، هنجارها و شیوۀ خط فارسی را دستورخط نام‌گذاری کرده است.

 اگر در جست‌وجوی نرم‌افزار ویراستاری هستید، به بخش ویراستاریِ سامانۀ هوشمند ویراویراست بروید. حتی اگر با اصول ویراستاری و ویرایش آشنا نباشید، ویراویراست با ارائۀ دو مثال در کنار دو پیشنهاد خود، بافت جمله را برای شما توضیح می‌دهد تا بتوانید شکل صحیح کلمه را انتخاب کنید.

•  دستورخط، قردادی برای شیوۀ نگارش کلمات است.

موارد درون جدول در ادامۀ مقاله، توضیح داده شده‌اند.

سرهم نویسی، جدانویسی:
✅در زبان فارسی، برای بسیاری از کلمات شکل‌های گونان نوشتاری رواج پیدا کرده است؛ همچون موارد پیوسته و جدانویسی‌ ِ واژه‌ها به شیوه‌های متفاوت و بعضاً اشتباه!

سرهم‌نوشتن واژه‌ها باعث دشواری یا اشتباه در خواندن و نوشتن و همچنین باعث طولانی و پردندانه‌شدن آن‌ها می‌شود؛ پس واژه‌ها باید به‌صورت نیم‌فاصله نوشته شوند. این اصل درمورد واژه‌هایی که شکل پیوستۀ آن‌ها پذیرفته شده است، صدق نمی‌کند.

طبق گفتۀ حسن ذوالفقاری در کتاب راهنمای ویراستاری و درست‌نویسی، هرگاه که پیوسته‌نویسی در مورد واژه‌ای تردیدآمیز بود، بهتر است کلمه را با نیم‌فاصله بنویسیم.

نیم‌فاصله، ابهام‌های موجود در خواندن و نوشتن را از بین می‌برد و همچنین باعث یکدست‌بودن و زیبایی چهرۀ خط فارسی می‌شود.

اما دربارۀ اینکه چه واژه‌هایی با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند، ناهماهنگی‌های بسیاری وجود دارد، در اینجا به‌عنوان نمونه چند مورد را ذکر می‌کنیم:

✅مصدرهای مرکب و گروه‌های فعلی

نمونه: دیده‌شدن، نگاه‌داشتن و... ‌

✅ترکیب‌های عربی رایج در فارسی

نمونه: من‌جمله، عن‌قریب، ان‌شاءالله و...‌

✅نشانۀ جمعِ «ها»

✅پیشوند فعل‌ساز «می» ‌

✅پسوندهای «تر» و «ترین»

در ادامه، چند قاعدۀ کلی درمورد شیوۀ خط فارسی را بیان می‌کنیم.

 قاعده‌های شیوۀ خط باید به‌گونه‌ای باشند که کار نوشتن و خواندن را آسان‌تر کنند. تا جایی که امکان دارد باید بین حروف الفبا و واج‌های زبان یا به عبارت دیگر بین نشانه‌های نوشتاری و آواهای گفتاری، هماهنگی وجود داشته باشد.

در دستورخط زبان فارسی دو نوع فاصله وجود دارد:

فاصلۀ برون کلمه: فاصلۀ برون کلمه که همان فاصلۀ یک‌حرفی بین کلمات (یک بار زدن دکمۀ  space  بعد از تایپ هر کلمه) است.

فاصلۀ درون کلمه: فاصلۀ درون کلمه که میان اجزای ترکیب استفاده می‌شود و به نام «نیم‌فاصله» رایج شده است.

(با گرفتن هم‌زمان دکمه‌های shift+Ctrl+2)

نکته: اگر کلمه‌ای بدون حرکت‌گذاری (اعراب) باعث ابهام در خوانش شود، بهتر است برای آن حرکت بگذاریم. مانند: خردورزی = خِردوَرزی

کدام دستورخط مرجع است؟

امروزه بسیاری از افراد سعی می‌کنند دستورخط فارسی را بر اساس نظریات شخصی خود منتشر کنند و به همین دلیل اختلاف و ناهماهنگی‌های بسیاری به وجود آمده است.

 فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گروهی تحت عنوان گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط دارد. یکی از اهداف این گروه، تدوین دستور زبان فارسی امروز است.

در این گروه براساس نظریه‌های زبان‌شناسی، به تدوین دستورخط برای زبان فارسی می‌پردازند و جزوۀ آن به نام دستورخط فارسی منتشر شده که یکی از مهم‌ترین انتشارات فرهنگستان است.

هرچند برخی افراد نظریاتی منفی درمورد این مصوبات دارند اما باید دانست که این دستور، تنها دستور موجود برای خط فارسی است که براساس نظریات متخصصان تدوین شده است. همچنین این دستور موردتأیید نهاد رسمی دولت است.

 برای اینکه بتوانید از دستورخط آنلاین، خودکار و هوشمند ویراویراست استفاده کنید، به صفحۀ اصلی سایت بروید، روی گزینۀ ویراستاری کلیلک کنید. متن و نوشتۀ خود را جایگذاری کنید و دکمۀ پردازش را بزنید.

واژه‌های چنداملایی: برای اینکه بتوانیم ویراستاری فنی را انجام دهیم، باید واژه‌ها و کلمات دواملایی را بشناسیم. واژه‌های دواملایی، کلماتی هستند که هر دو شکل املایی آن‌ها درست است؛ اما یک شکل آن رایج و معیار است. برای دانش بیشتر مقالۀ واژه‌های دواملایی را مطالعه کنید.

ا

املای وام‌واژه‌ها: از آنجایی که استقلال خط فارسی باید پاس داشته شود و نباید تابع خطوط دیگر باشد، کلمات وام‌گرفته‌شده (واژه‌های قرضی) از زبان عربی و دیگر زبان‌ها براساس املای فارسی نگاشته می‌شوند.

نشانه‌های زبرزنجیری یا اِعراب و حرکت‌گذاری (ﹷﹻﹹﹱﹽﹿ) که برگرفته از خط عربی است، نوشتار را سخت کرده است. گذاشتن آن‌ها فقط در مواقعی که رفع ابهام می‌کند، ضروری است.

ویرایش نشانه‌گذاری‌های متن:

ویرایش فنی بدون رعایت نشانه‌گذاری (رعایت علائم سجاوندی و یا علائم نگارشی) ناقص است. به‌کاربردن درست و به‌جای نشانه‌هایی همچون نقطه، ویرگول، نقطه‌ویرگول و... در متن نوشتاری ضروری است. بدون نشانه‌های نگارشی در خوانش متن، دشواری یا اشتباه صورت می‌گیرد؛ لحن، سبکِ متن، تکیه و آهنگ واژگان مشخص نمی‌شود و حتی روابط دستوری میان اجزای جمله را نیز نمی‌توان به‌خوبی دریافت.

علائم نگارشی شامل موارد زیر می‌شود:

• نقطه

• ویرگول

• نقطه‌ویرگول

• دو نقطۀ بیانی

• نشانه‌های پرسشی و عاطفه

• سه نقطه

• گیومه

برای دانستن چگونگی نشانه‌گذاری، می‌توانید مقالۀ علائم نگارشی را در همین صفحه مطالعه کنید.

ویرایش عددنویسی و آوانگاری، فرمول‌نویسی، سال‌نگاری، کوته‌نوشت‌ها (نشانه های اختصاری) چگونه است؟

آوانگاری: شکل دقیق تلفظ کلمات را نشان می‌دهد. برای این کار از الفبای آوانگار استفاده می‌کنیم.

عددنویسی: اعداد را به دو شکل حروفی و رقمی در نوشته‌ها به کار می‌برند. در مقاله‌ای با عنوان عددنویسی، شیوۀ درست‌نوشتن اعداد در متن را توضیح خواهیم داد.

فرمول‌نویسی:

فرمول‌های یک خطی وسط چین هستند.

6(b+c)*(a+b)=

فرمول‌های ستونی از سر سطر چپ‌چین می‌شود.

n(f∩b)=8

n(f∩v)=8

n(b∩v)=5

هر فرمول باید در یک سطر باشد و اگر جا نگرفت با تورفتگی به سطر بعد برود.

• فرمول‌ها را از سمتی که خوانده می‌شوند می‌نویسیم.

سال‌نگاری: سال‌های فارسی از راست به چپ و از کوچک به بزرگ نوشته می‌شوند. همچنین در ترجمه باید سال‌های شمسی، قمری و میلادی به یکدیگر تبدیل شوند.

کوته‌نوشت (نشانه‌های اختصاری):

در متون علمی و تخصصی کاربرد کوته‌نوشت‌ها نیازی ارتباطی است و به کاهش حجم و رسایی مطلب نیز کمک می‌کند.

دو نوع دیگر از ویراستاری وجود دارد که در مقاله‌هایی با عناوین ویرایش ساختاری-زبانی و ویرایش محتوایی بررسی خواهند شد.

ویرایش زبانی-ساختاری: این نوع ویرایش بیشتر بر کاربرد درست قواعد دستور زبان، ضوابط زبان، درست و نادرست در زبان، مشکلات بلاغی-سبکی و یکدستی در نحو زبان تاکید دارد.

ویرایش محتوایی: شامل بازنگری و ویرایش مطالب نادرست، حذف مطالب غیرضروری و غیرمستند، افزودن نکته‌های فراموش‌شده و جاافتاده در متن ‌است.

تجربۀ ویراستاری آنلاین با ویراویراست را از دست ندهید.

برای ثبت سفارش ویراستاری با شمارۀ 09020025029 تماس بگیرید.

✍️ به‌کوششِ فاطمه لک‌زاده.

📚 کتابنامه:

📖ذوالفقاری، حسن، 1398، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، تهران: نشر علم. 📖