با ویراویراست، سرعت ویراستاری خود را چندین برابر کنید.
خطاهای واژگانی مهم در بخش‌های زیر است:
کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و الگوهای بیگانه؛
کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و اصطلاحات فارسی؛
تکرار زائد واژگان (حشو)؛
واژگان عربی در فارسی.
برای دانستن، کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و اصطلاحات فارسی و تکرار زائد واژگان (حشو) مقالۀ خطاهای واژگانی را مطالعه کنید.
برای مطالعۀ کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و الگوهای بیگانه، مقالۀ ویرایش ساختاری-زبانی را بخوانید.
در این مقاله واژگان عربی در فارسی را بررسی می‌کنیم.
واژگان عربی در فارسی:
اگرچه تأثیر و نفوذ زبان عربی در فارسی موجب غنای واژگانی زبان فارسی شده است؛ اما به‌دلیل بی‌توجّهی برخی نویسندگان یا کاربرد عوام، تعدادی نشانه‌های خاص عربی با کلمات فارسی به‌کاررفته و تأثیر منفی بر تولید واژگان زبان فارسی گذاشته است. برای آشنایی با مفهوم وام‌واژه مقالۀ وام‌گیری واژگانی را مطالعه کنید.این نشانه‌ها عبارتند از :
نشانه‌های جمع، تنوین، مطابقت صفت و موصوف، «یّت» مصدرساز، ترکیبات «ال» دار.
در ادامه، هریک را بررسی خواهیم کرد.
نشانه‌های جمع:
«ات»:
«ات» نشانۀ جمع مؤنّث سالم عربی است. این نشانه برای جمع بستن کلمات فارسی و غیرعربی استفاده نمی‌شود؛ پس کلمات زیر با «ها» جمع بسته می‌شوند:
پیشنهادات ← پیشنهادها
بهارات ← بهارها
پاکات ← پاکت‌ها
پندیات ← پندها
پوچیات ← پوچ‌ها
تراوشات ← تراوش‌ها
تلگرافات ← تلگراف‌ها
جفنگیات ← جفنگ‌ها
دستورات ← دستورها
دهات ← ده‌ها
سفارشات ← سفارش‌ها
فرمایشات ← فرمایش‌‌ها
گرایشات ← گرایش‌ها
گزارشات ← گزارش‌ها
نگارشات ← نگارش‌ها
نمایشات ← نمایش‌ها
نمرات ← نمره‌ها
نوازشات ← نوازش‌ها
چرندیات ← چرندها
«ات» در تعدادی از مکان‌ها نشانۀ جمع نیست، بلکه دلالت بر مجموعه‌ای از روستاها یا اطلاق به یک منطقه دارند. ویراستاری متن خود را به ویراستاران ویراویراست بسپارید.
به نمونه‌های زیر توجه کنید:
لواسانات (منطقه لواسان)، شمیرانات، بلوکات، ییلاقات، ایلات.
کاربرد کلمه‌های تحقیقات، عملیات، خلقیات و کشفیات، چون عربی هستند ایرادی ندارد؛ اما اگر بتوان به‌جای «ات» آن‌ها را با نشانه‌های جمع فارسی«ها» و «ان» جمع بست بهتر است.
نکته: کلمه‌های بیش از سه حرف در عربی با «ات» جمع بسته می‌شود؛ پس بهتر است نظرات خطرات و اثرات را با «ها» جمع ببندیم.
«جات»:
به اعتقاد دکتر معین، عرب‌ها کلمه‌های فارسی مختوم به «ه» غیرملفوظ را معرب کرده و با «ات» جمع بسته‌اند.
ابوالحسن نجفی «جات» را همان «ات» می‌داند که در کلمه‌های مختوم به «ه» غیرملفوظ میانجی «ج» برای سهولت تلفظ میان کلمه و «ات» واقع می‌شود. امروزه، «جات» جمع فارسی محسوب می‌شود و کلمه‌های جمع بسته شده با آن بر بیان نوع دلالت می‌کند. بهتر است جز کلمه‌های جاافتاده و بسیار رایج از کاربرد بقیه بپرهیزیم و با «ها» جمع ببندیم.
میوجات ← میوه‌ها
طلاجات ←طلاها
سبزیجات ←سبزی‌ها
داروجات ←داروها
کارخانجات ←کارخانه‌ها
ترشیجات ←ترشی‌ها
مرباجات ←مرباها
غلجات ←غله‌ها
شیرینیجات ←شیرینی‌ها
حوالجات ←حواله‌ها
ادارجات ←اداره‌ها
عملجات ←عمله‌ها
خالصجات ←خالصه‌ها
پروانجات ←پروانه‌ها
دستجات ←دسته‌ها
اغذیجات ←اغذیه‌ها
نکته: در تمامی کلمه‌ها «جات» همواره پیوسته نوشته می‌شود. شیرینیجات← شیرینیجات
کلمه‌هایی که با «آلات» (جمع آلت) همراه می‌شوند جمع نیستند و معنای نوع می‌دهند.
آهن‌آلات، زینت‌آلات، ماشین‌آلات.
«ین»:
علامت جمع مذکر سالم است و هیچ‌گاه با کلمه‌های فارسی به کار نمی‌رود.
داوطلبین ←داوطلبان، بازرسین ←بازرسان، تازه‌واردین ←تازه‌واردان
بهتر است واژه‌های عربی رایج در فارسی که با «ین» جمع بسته شده‌اند با «ان» جمع بسته شوند.
حاضرین ←حاضران
سارقین← سارقان
ساکنین ←ساکنان
شکاکین ←شکاکان
کاشفین ←کاشفان
مأمورین ←مأموران
متدینین ←متدینان
مترجمین ←مترجمان
مجروحین ←مجروحان
مخالفین ←مخالفان
مشترکین ←مشترکان
معارضین ←معارضان
معاصرین ←معاصران
معترضین ←معترضان
معلمین ←معلمان
معلولین ←معلولان
ممدوحین ← ممدوحان
منسوبین← منسوبان
مهندسین ←مهندسان
موافقین ←موافقان
مورخین ←مورخان
در کلمات دولتین، فرقدین، زوجین، نعلین، والدین، لوزتین و نظایر آن علامت تثنیه است نه جمع. بهتر است از کلمه‌های فارسی استفاده کنیم:
دولتین ← دو دولت
وزارتین ← دو وزارت
زوجین ← زوج‌ها
لوزتین ← لوزه‌ها
«ون»:
علامت جمع عربی است و کلمه‌های منسوب می‌سازد. بهتر است این کلمات با «ها» و «ان» جمع بسته شوند:
اعتصابیون ← اعتصابی‌ها
روحانیون ←روحانی‌ها / روحانیان
افراطیون ← افراطی‌ها
ملیون ←ملی‌ها
رواقیون ←رواقی‌ها/ رواقیان
سیاسیون ←سیاسی‌ها
انقلابیون← انقلابی‌ها
فاطمیون ←فاطمی‌ها/ فاطمیان
استدلالیون← استدلالی‌ها /استدلالیان
عیسویون ← عیسوی‌ها /عیسویان
ریاضیون ←ریاضیدان‌ها
جغرافیون ←جغرافیدان‌ها
ویراستاری آنلاین «ویراویراست» بخش ویراستاری پیشرفته دارد. بخش ویراستاری پیشرفته، تمامی جمع‌هایی که به شکل نادرست استفاده شده‌اند را تشخیص می‌دهد و با پیشنهاد مناسب به شما کمک می‌کند شکل صحیح واژه را به کار ببرید. اگر در جستجوی نرم‌افزار ویراستاری هستید، به بخش ویراستاریِ سامانۀ هوشمند ویراویراست بروید.
جمع‌های مکسر:
جمع‌های مکسر در انواع نثر فارسی کاربرد وسیع یافته‌اند. فارسی‌زبانان بسیاری از کلمات عربی را به قیاس و وزن‌های جمع مکسر عربی جمع بسته‌اند. گاه این جمع‌های ساختگی در عربی کاربرد ندارد. جمع بستن کلمات فارسی با وزن‌های جمع مکسر عربی به طور کل نادرست است:
اساتید ←استادان
خوانین ←خان‌ها
بنادر ←بندرها
دراویش ←درویش‌‌ها
دساتیر ←دستورها
میادین ←میدان‌ها
دهاقین ←دهقانان/ دهقان‌ها
خواتین← خاتون‌ها
تراکمه ← ترکمن‌ها
افاغنه← افغان‌ها/ افغانان
اتراک ←ترک‌ها/ ترکان
اکراد← کردها/ کردان
الوار← لرها/ لران
برخی کلمات فارسی پس از عربی‌شدن جمع مکسر بسته شده‌اند. مثل «گوهر» که به «جوهر» تبدیل و «جواهر» جمع مکسر آن است. امروزه، گرایش در زبان فارسی معیار پرهیز از کاربرد جمع‌های مکسر عربی است. بهتر است به‌جای «آثار» بنویسیم «اثرها». این کار در برخی موارد باعث می‌شود ابهام خوانشی در برخی جمله‌ها رفع شود.
دوجمعی:
در زبان فارسی برخی جمع‌های مکسر، مفرد تلقی شده و دوباره جمع بسته می‌شود؛ تا جای ممکن از کاربرد چنین جمع‌هایی پرهیز کنیم.
جمع دوباره با «ات»: احوالات، امورات، جواهرات، حبوبات، فروعات، لوازمات، فتوحات.
جمع دوباره با «ان»: اربابان، موالیان، ملوکان، حوران.
جمع دوباره با «ها»: آثارها، آمارها، اسباب‌ها، اسرارها، اخلاق‌ها، اشکال‌ها، نوادرها.
جمع دوبارۀ جمع مکسر: مشایخ‌ها، اماکن‌ها.
جمع‌های اسم جمع:
اسم‌های جمع در ظاهر مفرد و در معنا جمع هستند؛ مثل: فرقه، قبیله، گروه، مردم و جمعیت.
این اسم‌ها گاه حکم مفرد گرفته و جمع بسته شده‌اند و رواج یافته‌اند: مثل: فرقه‌ها، قبیله‌ها، گروه‌ها و ملت‌ها.
تنوین:
کلمات فارسی و غیرعربی، به‌هیچ‌روی تنوین نمی‌پذیرند.
در کلمه‌های تنوین‌دار عربی بهتر است از معادل فارسی آن‌ها استفاده کنیم. به‌جای برخی از قیدهای تنوین‌دار عربی، می‌توان از ترکیب اسم +ی یا از ترکیب به/با/در+اسم استفاده کرد. گاه، نیز باید از قید معادل آن در زبان فارسی استفاده کرد؛ برخی از کلمه‌های تنوین‌دار پرکاربرد در فارسی عبارت‌اند از:
تلفناً ←تلفنی
جاناً ←جانی
خواهشاً ←باخواهش
دوماً ←دوم اینکه
سوماً ←سوم اینکه
زباناً ←زبانی
گاهاً ←گاهی/ گاه‌گاه
ناچاراً ←به‌ناچار
نژاداً ←نژادی
مطابقت صفت و موصوف:
نوعی از گرته‌برداری نحوی مطابقت صفت و موصوف به تبعیت از نحو عربی است. در عربی صفت و موصوف ازنظر جنس (مذکر و مؤنّث) مطابقت دارد. در نثر گذشته بیشتر و امروز کمتر این مطابقت بی‌دلیل انجام می‌گیرد. در نثر معیار طبق روال دستور زبان فارسی عمل می‌کنیم.
بانوی محترمه← بانوی محترم
متون قدیمه ←متون قدیم
دوشیزۀ محترمه ←دوشیزۀ محترم
شاعرۀ معاصر ←شاعر معاصر
برخی ترکیب‌ها به‌دلیل جاافتادگی و رواج به همان شکل به کار می‌روند؛ مثل: قوۀ قضاییه، گناهان کبیره، امور خارجه.
نگران نباشد با ویراستاری آنلاین ویراویراست، در بخش ویراستاری پیشرفته، می‌توانید تمامی این موارد را در متن خود تصحیح کنید.
نکته: «ها»ی غیرملفوظ در «دیپلمه» و «لیسانسه» تأنیث نیست. دیپلم کلمۀ فرانسوی و به معنی مدرک پایان دورۀ تحصیلات است و به دارندۀ آن دیپلمه می‌گویند. گاهی دیپلمه و دیپلم را به‌جای هم نیز به کار می‌برند.
«یّت» مصدرساز:
«یت» در عربی مصدر جعلی (صناعی) می‌سازد. این نشانه را نمی‌توان با کلمات فارسی به کار برد.
کلمات عربی ساخته شده با «یّت» را بهتر است در فارسی معیار برابرسازی کنیم.
آشنائیت ←آشنایی
ایرانیت← ایرانی‌بودن
بربریت ←بربربودن/ بربری
خریت ← خربودن
خوبیت ←خوب‌بودن/ خوب/ خوبی
رهبریت← رهبری/ رهبربودن
شهریت← شهری/ شهروارگی
منیت← من‌گویی
انسانیت ←انسانی/ انسان‌بودن
ممنوعیت← ممنوع‌بودن
جامعیت← جامع‌بودن
عاملیت← عامل‌بودن
مرجعیت← مرجع‌بودن
ترکیبات «ال» دار:
«ال» علامت معرفه در عربی است. کاربرد «ال» در ترکیب‌های فارسی روا نیست:
بهتر است چنین کلمه‌هایی که در فارسی رواج دارد برابرسازی یا بدون «ال» نوشته شود.
ابدالدهر← همیشه
بنی‌العباس← بنی‌عباس
جدیدالتأسیس← نوبنیاد
جلیل‌القدر← محترم
دارالملک ←دار ملک/ پایتخت
ذی‌الحجه← ذی‌حجه
سریع‌السیر← تندرو
سهل‌الوصول ←آسان‌یاب
صریح‌اللهجه ←صریح لهجه/ رک
ضعیف‌النفس← سست‌بنیاد
طویل‌القامه ←درازاندام
عظیم‌الجثه ←عظیم جثه/ هیکلمند
فارغ‌البال← فارغ‌بال/ آسوده
فارغ‌التحصیل ←دانش‌آموخته
قسی‌القلب ←سنگ‌دل
کثیرالانتشار← پرشمار
کریم‌النفس← بخشنده
کمافی‌السابق ←مانند گذشته
مجهول‌الهویه← ناشناس/ گمنام
مفقودالاثر← گمشده
ناقص‌العضو ←ناقصاندام
نصب‌العین ←پیش رو/چشم
صعب‌العلاج← دیردرمان
صعب‌العبور ←سخت‌گذر
دارالایتام ←یتیم‌خانه
تجربۀ ویراستاری آنلاین با ویراویراست را از دست ندهید.
برای ثبت سفارش ویراستاری با شمارۀ 09020025029 تماس بگیرید.
✍️ به کوششِ فاطمه لک‌زاده.
📚 کتابنامه:
📖ذوالفقاری، حسن، 1398، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، تهران: نشر علم. 📖
نظر خود را دربارۀ این مقاله بنویسید.
نظرات